วัดในยุครุ่งเรืองสมัยสุพรรณภูมิ (ช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑)

            ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑ นี้ วัดพระรูปยังคงเป็นวัดสำคัญของเมืองสุพรรณภูมิอย่างต่อเนื่อง ดังปรากฏหลักฐานต่าง ๆ ภายในวัดพระรูปที่มีอายุอยู่ในช่วงเวลานี้ ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ สันนิษฐานว่ามีการบูรณะเจดีย์ครั้งใหญ่ โดยทำฐานบัวปิดล้อมรอบฐานเขียงชั้นล่างสุดของเจดีย์ และทำการตกแต่งลวดลายปูนปั้นบนองค์เจดีย์ใหม่ทั้งองค์ ดังปรากฏร่อยรอยเหลืออยู่ที่ช่องจรนำเรือนธาตุ บัวปากระฆัง และบัลลังก์ ลวดลายปูนปั้นที่เกิดจากการบูรณะครั้งนี้ สามารถเทียบได้กับลวดลายปูนปั้นที่ปรางค์วัดมหาธาตุ จ. ลพบุรี พระปรางค์วัดราชบูรณะ จ. พระนครศรีอยุธยา ที่กำหนดอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐
            ในช่วงเวลานี้ ยังมีการสร้างพระพุทธไสยาสน์ ก่อด้วยอิฐฉาบผิวด้วยปูนโบราณ ประทับไสยาสน์พิงผนังวิหารอยู่บนฐานเขียงเตี้ย ๆ พระเศียรหันไปทางทิศใต้ ผินพระพักตร์ไปทางทิศตะวันออก พุทธศิลป์ของพระพุทธไสยาสน์องค์นี้ แสดงถึงศิลปะสมัยเมืองสุพรรณภูมิ ที่กำหนดอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ นอกจากนี้ ยังได้พบหลักฐานพระพุทธรูปหินทราย ใบเสมาหินทราย และพระพิมพ์ดินเผากรุวัดพระรูป ที่มีอายุอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑
            การบูรณะซ่อมแซมและก่อสร้างวัดพระรูปเพิ่มเติมครั้งใหญ่ในช่วงเวลานี้ อาจมีความเชื่อมโยงกับข้อความในจารึกลานทองที่มีอายุอยู่ในช่วงเวลานี้ซึ่งพบภายในวัดพระรูป จารึกกล่าวถึง “พระมหาเถรชัยโมลี” ได้รับการเลื่อนสมณศักดิ์เป็น “พระมหาเถรศรีราชโมฬี” การค้นพบหลักฐานงานศิลปกรรมจำนวนมากในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑ อาจกล่าวได้ว่า ในช่วงเวลานี้น่าจะเป็นยุคที่เจริญสูงสุดของวัดพระรูป และหลักฐานเหล่านี้แสดงให้เห็นถึงความเจริญรุ่งเรืองอย่างสูงสุดของเมืองสุพรรณภูมิในอดีต

สถาปนากรุงศรีอยุธยา พ.ศ. ๑๘๙๓ ผู้ปกครองจากสุพรรณภูมิ และกองเรือสมุทรยาตรา
            กรุงศรีอยุธยาถือกำเนิดเมื่อ พ.ศ. ๑๘๙๓ โดยความร่วมมือระหว่างผู้นำจากสายสุพรรณภูมิ และละโว้ – อโยธยา (บ้างเรียกสายอู่ทอง) อย่างไรก็ตาม ในช่วงรัชกาลแรกๆ ไม่มีฝ่ายใดที่ยึดกุมอำนาจ กรุงศรีอยุธยาได้อย่างเด็ดขาด ดังจะพบว่าเมื่อ พระเจ้าอู่ทอง หรือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ กษัตริย์ กรุงศรีอยุธยาพระองค์แรกจากสายละโว้ - อโยธยาสวรรคต ขุนหลวงพะงั่ว ผู้ปกครองจากสายสุพรรณภูมิ  ก็ขึ้นเป็นกษัตริย์กรุงศรีอยุธยาในชื่อ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ (พ.ศ.๑๙๑๓ – ๑๙๓๘) ทว่า หลังสิ้นรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ อำนาจก็กลับไปที่สายละโว้ – อโยธยาอีกครั้ง จนกระทั่งในสมัย พระรามราชาธิราช กษัตริย์จากสายละโว้ – อโยธยา ก็ถูกเจ้านครอินทร์ หรือ สมเด็จพระนครินทราธิราช จากสายสุพรรณภูมิทำรัฐประหารชิงราชสมบัติเมื่อ พ.ศ. ๑๙๕๒ หลังจากนั้นราชวงศ์สุพรรณภูมิได้ปกครอง กรุงศรีอยุธยาเรื่อยมาจนกระทั่ง พ.ศ. ๒๑๑๒

ภาพวาดแผนที่กรุงศรีอยุธยา “Iudia ou Sian” (Judia or Siam) วาดโดยจิตรกรฝรั่งเศสชื่อ อแล็ง มาเนอส ช็อง – มัลเลยต์ ตีพิมพ์เมื่อ ค.ศ. ๑๖๘๓ แสดงให้เห็นถึงชื่อที่ชาวตะวันตกใช้เรียกกรุงศรีอยุธยา โดยมีคำว่า “เสียน” (สยาม) ควบคู่กัน ทั้งนี้ คำว่า “เสียน” ยังน่าจะสะท้อนร่องรอยกรุงศรีอยุธยานับแต่ที่ผู้ปกครองจากสายสุพรรณภูมิ เข้ามามีอำนาจอย่างมั่นคงแล้วอีกด้วย
ที่มาภาพ: กำพล จำปาพันธ์. อยุธยา จากสังคมเมืองนานานาชาติสู่มรดกโลก (กรุงเทพฯ:  มิวเซียมเพรส, ๒๕๕๙), ๖๖.

            สำหรับเจ้านครอินทร์นั้นไม่ปรากฏประวัติแน่ชัด บ้างว่าเป็นหลานของขุนหลวงพะงั่ว บางกระแสว่าเป็นโอรส พระศรีเทพาหูราช ที่เกิดจากขุนหลวงพะงั่ว กับ เจ้าหญิงสุโขทัย ขณะที่เอกสารจีน “หมิงสือลู่” กล่าวถึง “เจี่ยวหลกควานอิน” (เจ้านครอินทร์) ผู้เป็น “สี่จื๊อของซูมั่นบังอ๋อง” หรือ รัชทายาแห่งสุพรรณภูมิ ที่เคยเสด็จไปเมืองจีนเมื่อ พ.ศ. ๑๙๑๘ และ ๑๙๒๐[1] ข้อน่าสนใจคือ นอกจากขุนหลวงพะงั่วและเจ้านครอินทร์ที่ได้ปกครองกรุงศรีอยุธยาแล้ว เอกสารจีนไม่เคยระบุถึงกษัตริย์อยุธยาจากสายละโว้ - อโยธยา แต่อย่างใดดูเหมือนว่าในสายตาจีน ผู้ปกครองจากสายสุพรรณภูมิมีความโดดเด่นมากกว่า ด้วยเพราะรัฐสุพรรณภูมิ ซึ่งอยู่ทางซีกตะวันตกของลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ควบคุมการค้าข้ามคาบสมุทรระหว่างทะเลจีนใต้กับมหาสมุทรอินเดียมาแต่ไหนแต่ไร ข้อเสนอบางกระแสกล่าวว่าจีนในสมัยราชวงศ์หมิงมีเป้าประสงค์ ที่จะผลักดันผู้ปกครองจากสายสุพรรณภูมิในการยึดอำนาจกรุงศรีอยุธยาอย่างเบ็ดเสร็จจากสายละโว้ - อโยธยาในช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๐ โดยสิ่งนี้เป็นหนึ่งในภารกิจการเดินทางของ “กองเรือสมุทรยาตรา” โดยแม่ทัพเรือ “เจิ้งหอ” เมื่อ พ.ศ.๑๙๕๑ ด้วย[2]

ขนาดอันมหึมาของเรือมหาสมบัติของแม่ทัพเรือเจิ้งเหอ เปรียบเทียบกับเรือซานตา มารีอา (Santa Maria) ของ คริสโตเฟอร์ โคลัมบัส นักสำรวจและนักเดินเรือชาวอิตาลี ผู้ค้นพบทวีปอเมริกา สิ่งนี้คือปัจจัยชี้ขาดชัยชนะที่ผู้ปกครองจากสายสุพรรณภูมิ มีต่อสายละโว้ – อโยธยา ช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๐ !!!
ที่มาภาพ: สืบแสง พรหมบุญ, เจิ้งเหอ ซำปอกงและอุษาคเนย์ (กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๔๙).

การบูรณะเจดีย์วัดพระรูปในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐
            ในการบูรณะเจดีย์วัดพระรูปโดยกรมศิลปากร พบหลักฐานว่าเจดีย์วัดพระรูปได้รับการบูรณะครั้งใหญ่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ นับเป็นการบูรณะครั้งแรก โดยพบการเปลี่ยนแปลงรูปทรงบางส่วน และมีการเปลี่ยนแปลงลวดลายปูนปั้นหลายส่วน ได้แก่ ช่องจรนำเรือนธาตุ บัวปากระฆัง บัลลังก์ ลวดลายที่เกิดจากการบูรณะนี้สามารถเทียบได้กับลวดลายปูนปั้นที่ปรางค์วัดมหาธาตุ จ. ลพบุรี พระปรางค์วัดราชบูรณะ จ. พระนครศรีอยุธยา ซึ่งกำหนดอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐[3]
            เหตุแห่งการบูรณะเจดีย์วัดพระรูปในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ พบว่าที่ฐานเขียงชั้นล่างสุดได้พบเศษปูนปั้นและปูนฉาบจำนวนมากทับถมกันจนสูง และมีดินทับถมสูงในฐานบัวล้อมรอบ จึงสันนิษฐานว่าเจดีย์น่าจะชำรุดทรุดโทรมไม่น้อย เป็นเหตุให้มีการบูรณะเจดีย์องค์นี้ขึ้นใหม่ รูปแบบเจดีย์ในสมัยบูรณะมีการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญคือ ฐานบัวล้อมรอบเจดีย์ และปูนปั้นประดับเจดีย์ 

การบูรณะฐานบัวล้อมรอบเจดีย์
            ในการบูรณะได้ก่อแนวฐานบัวอยู่ห่างจากฐานเขียงล่างสุดของเจดีย์สมัยแรกสร้างประมาณ ๒.๒ เมตร สันนิษฐานว่ามีการสร้างฐานบัวล้อมรอบฐานเจดีย์สมัยแรกสร้าง เพื่อปิดฐานเขียงชั้นล่างสุดและมุขของเจดีย์สมัยแรกสร้าง เนื่องจากพบดินทับถมสูงในฐานบัวล้อมรอบแต่ละด้านสร้างไม่พร้อมกัน กล่าวคือ แนวด้านทิศเหนือและทิศตะวันออกคงสร้างพร้อมกัน อยู่ลึกจากระดับผิวดินประมาณ ๐.๕ เมตร ใช้อิฐที่มีขนาดความหนาประมาณ ๐.๐๔-๐.๐๕ เมตร ได้พบดินทับถมสูงในฐานบัวล้อมรอบ

ฐานบัวทางด้านทิศตะวันออก จากการที่กรมศิลปากรทำการบูรณะได้พบว่า ฐานบัวนี้ก่อปิดมุขด้านตะวันออกขององค์เจดีย์ครั้งแรกสร้างไว้ จึงได้เปิดฐานบัวออกเพื่อให้เห็นมุขดังปรากฏในปัจจุบัน   

การบูรณะปูนปั้นประดับเจดีย์
            การบูรณะปูนปั้นประดับเจดีย์ ปูนปั้นประดับเรือนธาตุชั้นล่าง (เรือนธาตุผังสี่เหลี่ยม) มีการเปลี่ยนแปลงปูนปั้นในลักษณะเพิ่มเติมจากของเดิมที่ชำรุด และบางส่วนปั้นปิดทับของเดิม อาทิ ภายในซุ้มด้านทิศใต้ มีการปั้นปูนเป็นลายช่อดอกไม้ช่อใบไม้ปิดทับและต่อเติมปูนปั้นของเดิม และที่ปูนปั้นประดับเรือนธาตุชั้นบน (เรือนธาตุผังแปดเหลี่ยม) มีการเปลี่ยนแปลงลวดลายปูนปั้นที่บัวลูกแก้วอกไก่ทั้ง ๒ เส้น โดยเส้นบนมีการปั้นลวดลายกระหนกเรียงเป็นแถว ส่วนเส้นล่างมีการฉาบปูนเป็นแนวเรียบปิดทับลวดบัวลูกแก้วอกไก่ของเดิม แล้วประดับปั้นปูนลายดอกไม้กลมบานเป็นกลีบ (ลายนี้เป็นที่นิยมในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๐) ปัจจุบันยังเหลือร่องรอยบนเสาช่องจรนำด้านทิศตะวันตกและด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ และยังมีการปั้นปูนลายกลีบบัวประดับส่วนต่าง ๆ ลายประดับลูกแก้วอกไก่ส่วนเรือนธาตุ ลายประดับหน้ากระดานส่วนเรือนธาตุ ลายประจำยามประดับชั้นหน้ากระดาน ลายก้อนเมฆประดับซุ้มพระพุทธรูปบนส่วนเรือนธาตุ ลายเฟื่องอุบะประดับเสาเรือนธาตุ ลายช่อดอกไม้ในกรอบสามเหลี่ยมประดับมุมเจดีย์[4]

ร่องรอยการทำประติมากรรมประดับในซุ้มจรนำของเรือนธาตุชั้นบน (เรือนธาตุแปดเหลี่ยม) ด้านทิศเหนือ สันนิษฐานว่าอาจเป็นพระพุทธรูปประทับยืน หรือพระพุทธรูปลีลา ที่สอดคล้องตามรูปทรงของซุ้มจรนำ

 ปูนปั้นลายกรวยเชิงประดับบริเวณหัวเสาซุ้มจรนำของเรือนธาตุชั้นบน (เรือนธาตุแปดเหลี่ยม) ทางด้านทิศตะวันตก

ปูนปั้นลายดอกไม้และกิ่งก้านในกรอบลายจุดไข่ปลา ที่น่าจะมีอยู่เมื่อครั้งแรกสร้างเจดีย์ ถูกปิดทับด้วยลายปูนปั้นรูปใบไม้ ซึ่งน่าจะเป็นงานที่มาปรับเปลี่ยนเพิ่มเติมเมื่อครั้งบูรณะเจดีย์ บริเวณซุ้มจรนำเรือนธาตุด้านทิศใต้

            ยังได้พบประติมากรรมปูนปั้นเป็นลวดลายที่ประดับตกแต่งองค์เจดีย์อีกเป็นจำนวนมาก อาทิ ปูนปั้นประดับบัวปากระฆัง มีการปั้นปูนพอกทับแนวอิฐเดิมที่ถากเป็นบัวคว่ำและบัวหงาย โดยพอกทับบัวคว่ำของเดิมแล้วแต่งให้เป็นแนวหน้ากระดานเรียบ และประดับปูนปั้นเป็นลายประจำยามก้ามปูทับหน้ากระดานนั้น ส่วนบัวหงายของเดิมได้มีการประดับปั้นปูนเป็นรูปกลีบบัวหงาย (ลายจำประยามก้ามปู เป็นที่นิยมในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ สอดคล้องกับลายดอกไม้กลมบานเป็นกลีบที่ประดับเรือนธาตุชั้นบน) บัลลังก์มีการพอกปูนปรับแผนผัง จากเดิมที่เป็นโครงสร้างอิฐอยู่ในรูปย่อมุมไม้สิบหกให้เป็นรูปแปดเหลี่ยม และมีการประดับปูนปั้นรูปดอกไม้และใบไม้ในรูปแบบแตกต่างกัน ส่วนปล้องไฉนมีการพอกปูนประดับปูนปั้นทับของเดิม เป็นรูปกลีบบัวซ้อนกันเป็นชั้น ๆ ในลักษณะบัวกลุ่ม

ส่วนยอดเจดีย์วัดพระรูป ปรากฏร่องรอยการประดับตกแต่งที่เหลืออยู่ บัลลังก์ประดับลายดอกไม้ บัวกลุ่มประดับกลีบบัวซ้อนคั่นด้วยแถบหน้ากระดาน สะท้อนให้เห็นว่าส่วนยอดเจดีย์วัดพระรูปมีการประดับตกแต่งด้วยปูนปั้นเต็มพื้นที่

ร่องรอยการประดับตกแต่งบัวปากระฆังด้วยลวดลายปูนปั้นรูปหน้ากระดานและกลีบบัวหงาย

ลวดลายปูนปั้นที่บัลลังก์แปดเหลี่ยม สังเกตเห็นลายดอกไม้ใบไม้ในกรอบสี่เหลี่ยมลายจุดไข่ปลา ด้านละหนึ่งดอก เหนือขึ้นไปเป็นลายกลีบบัวหงาย

            นอกจากนี้ ยังได้พบประติมากรรมปูนปั้นนูนสูงรูปบุคคล จำนวน ๖ ชิ้น มีลักษณะใบหน้าค่อนข้างงดงาม คล้ายกับพระพักตร์พระพุทธรูปรูปปูนปั้น สวมเครื่องประดับศีรษะทรงสูงยอดแหลมมีปล้องรัดเป็นช่วง ๆ บางชิ้นสวมเครื่องประดับคล้ายเทริด ได้พบส่วนองค์ของรูปบุคคล จำนวน ๒ ชิ้น ชิ้นหนึ่งเป็นรูปบุคคลพนมมือ พระศอสวมเครื่องประดับ อีกชิ้นหนึ่งเป็นรูปบั้นพระองค์ สวมผ้านุ่งที่ชักชายผ้าออกมาด้านข้าง ตกแต่งลายดอกไม้ที่ผ้านุ่ง นอกจากนี้ ยังได้พบชิ้นส่วนต่าง ๆ ของประติมากรรมรูปบุคคลอีกจำนวนหนึ่ง อาทิ ชิ้นส่วนพระกร พระหัตถ์ ศิราภรณ์ ผ้านุ่ง เครื่องประดับ สันนิษฐานว่าประติมากรรมปูนปั้นรูปบุคคลเหล่านี้คือประติมากรรมปูนปั้นรูปเทวดาประดับซุ้มเรือนธาตุองค์เจดีย์ โดยยังปรากฏร่องรอยของส่วนองค์เทวดาปูนปั้นเหลืออยู่ในซุ้มทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของเจดีย์ ประติมากรรมลวดลายปูนปั้นประดับเจดีย์เหล่านี้ มีรูปแบบเป็นที่นิยมในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ดังปรากฏที่เจดีย์รายด้านทิศเหนือของปรางค์ประธานวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ลพบุรี[5] 

ชิ้นส่วนปูนปั้นประดับองค์เจดีย์ที่พบจากการขุดแต่งเจดีย์วัดพระรูป แสดงให้เห็นถึงการปั้นปูนรูปเทวดาและลวดลายต่าง ๆ ตกแต่งเจดีย์ตั้งแต่ครั้งแรกสร้าง รวมถึงการบูรณะในช่วงเวลาต่อมา
ที่มาภาพ: กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗).

พระพุทธไสยาสน์
            พระพุทธไสยาสน์วัดพระรูป ตามตำนานพื้นเมืองสุพรรณบุรีเล่าว่า เมื่อครั้งที่ขุนแผนยังบวชเป็นเณร (เณรแก้ว) อยู่ที่วัดป่าเลไลยก์ พระอาจารย์วัดป่าฯ ใช้ให้เณรแก้วไปตักน้ำที่แม่น้ำ เณรแก้วได้มาตักน้ำที่ท่าน้ำวัดพระรูป แต่ก็แอบมานอนหลับ ต่อมาจึงได้สร้างพระพุทธไสยาสน์ขึ้น ณ ที่นั้น เป็นตำนานของพระพุทธไสยาสน์วัดพระรูป ซึ่งชาวพื้นเมืองในอดีตนิยมเรียกว่า พระนอนเณรแก้ว
            องค์พระพุทธไสยาสน์ก่อด้วยอิฐฉาบผิวด้วยปูนโบราณ ประทับไสยาสน์พิงผนังวิหารอยู่บนฐานเขียงเตี้ยๆ พระเศียรหันไปทางทิศใต้ ผินพระพักตร์ไปทางทิศตะวันออก พระวรกายเอียงหงายเล็กน้อย ครองจีวรบางแนบพระวรกาย พระบาทวางซ้อนเหลื่อมปลายเล็กน้อย ลักษณะพระพักตร์รีคล้ายผลมะตูม เม็ดพระศกขนาดเล็กขมวดเป็นก้นหอย พระเกตุมาลาเป็นเปลวรัศมีมีกลีบบัวรองรับ พระขนงเป็นวงโค้ง พระนาสิกโด่งยาวปลายงุ้ม พระหนุเป็นวง พระโอษฐ์อย่างกระจับ ไรพระศกเป็นเส้นขนาดเล็ก พระเนตรเหลือบต่ำ ผ้าสบงบางแนบพระวรกาย ชายผ้าสบงลักษณะคล้ายหางปลา พระวรกายทุกส่วนสมบูรณ์ ความยาวตั้งแต่พระรัศมีถึงพระบาทประมาณ ๑๓.๖๕ เมตร ความสูงประมาณ ๓.๔๕ เมตร พุทธศิลป์ของพระพุทธไสยาสน์องค์นี้แสดงถึงศิลปะสมัยเมืองสุพรรณภูมิ กำหนดอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ซึ่งร่วมสมัยกับกรุงศรีอยุธยาตอนต้น นับเป็นหลักฐานสำคัญที่แสดงให้เห็นถึงความเจริญรุ่งเรืองอย่างสูงสุดของเมืองสุพรรณภูมิในอดีต

            การที่พระพุทธไสยาสน์วัดพระรูปหันพระเศียรไปทางทิศใต้ ผินพระพักตร์ไปทางทิศตะวันออก มีความหมายถึงการประทับสีหไสยาสน์ของพระพุทธเจ้า ตามคติความเชื่อที่เริ่มขึ้นในสมัยสุโขทัย ช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ซึ่งสืบทอดมาจากลังกาสมัยเมืองโปโลนนารุวะ (พุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๘) ประกอบกับลักษณะของวิหารประดิษฐานพระพุทธไสยาสน์ ที่เป็นอาคารก่ออิฐถือปูนรูปทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้าแคบๆ ด้านหน้าพระพุทธไสยาสน์มีพื้นที่กว้างประมาณ ๒ เมตร มีผนังทึบทั้งสี่ด้านโดยผนังด้านพระเศียรและพระบาทมีช่องประตู จึงมีความหมายถึงพระพุทธเจ้าประทับสีหไสยาสน์ในคันธกุฎี เอกลักษณ์ของพระพุทธไสยาสน์วัดพระรูปคือ การประทับสีหไสยาสน์สอดคล้องตามเนื้อหาในคัมภีร์ ที่นอกจากการประทับไสยาสน์ตะแคงขวาด้วยอาการสงบมีสติสัมปชัญญะตลอดเวลาตามรูปแบบพระพุทธไสยาสน์ทั่วไปแล้วนั้น ยังแสดงอาการสีหไสยาสน์อย่างเป็นธรรมชาติ โดยวางพระบาทเหลื่อมพระบาท อันเป็นการช่วยพยุงพระวรกายและพระบาทให้ทรงประทับไสยาสน์อยู่ได้นาน

            ในช่วงก่อนปี พ.ศ. ๒๕๐๐ พระพุทธไสยาสน์วัดพระรูปและวิหารชำรุดทรุดโทรมอย่างมากองค์พระถูกลักลอบขุดเจาะหาของมีค่าหลายครั้ง พระอุทรถูกเจาะเป็นรูกว้าง พระนลาฏและฐานใต้พระเศียรถูกเจาะ ทางวัดต้องซ่อมแซมอยู่บ่อยครั้งตามกำลังที่มี ส่วนวิหารโครงไม้หลังคาชำรุด พระพุทธไสยาสน์ต้องตากแดดตากฝน ทำให้ไม่ค่อยมีคนเข้าไปนมัสการพระพุทธไสยาสน์ภายในวิหาร ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๓ โดยการนำของพระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) เจ้าอาวาสวัดพระรูปในขณะนั้น ได้เริ่มทำการบูรณะพระพุทธไสยาสน์และวิหารครั้งใหญ่ โดยได้รื้อวิหารเก่าออก คงเหลือไว้เพียงผนังด้านหลังพระพุทธไสยาสน์ รวมถึงผนังบริเวณพระเศียรและพระบาทอีกเล็กน้อย แล้วก่อสร้างอาคารวิหารใหม่ มีขนาดใหญ่ครอบคลุมอาคารวิหารเดิมดังปรากฏในปัจจุบัน
            นอกจากพระพุทธไสยาสน์ที่วัดพระรูปแล้ว ในเมืองสุพรรณยังพบพระพุทธไสยาสน์ที่คล้ายกับวัดพระรูปอีก ๒ ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรี ด้วยมีขนาดใกล้เคียงกัน ประดิษฐานในทิศทางเดียวกัน และประดิษฐานบนฐานเตี้ยเช่นเดียวกัน หากแต่พระพุทธไสยาสน์ทั้ง ๒ ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรีได้รับการซ่อมแซมด้วยฝีมือช่างพื้นบ้านแล้ว   

พระพุทธไสยาสน์วัดพระรูป

วิหารพระพุทธไสยาสน์วัดพระรูป ก่อนการบูรณะในสมัยหลวงพ่อดี เริ่มบูรณะ พ.ศ. ๒๕๑๓ โดยได้สร้างอาคารหลังใหม่ครอบอาคารหลังเดิมไว้ และรื้อผนังด้านตะวันออกของอาคารเดิมที่ชำรุดทรุดโทรมออก

พระพุทธไสยาสน์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ
            ในเมืองสุพรรณ นอกจากจะมีพระพุทธไสยาสน์วัดพระรูปแล้ว ยังมีพระพุทธไสยาสน์ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จำนวน ๒ องค์ ประดิษฐานอยู่ทางด้านทิศตะวันออกของพระปรางค์ประธาน พระพุทธรูปทั้งสององค์นี้มีขนาดและลักษณะการประดิษฐานบนฐานเตี้ย ๆ คล้ายที่วัดพระรูป นักวิชาการท้องถิ่นบันทึกไว้ว่า พระพุทธรูปคู่นี้เป็นของเก่า แต่ในช่วงก่อน พ.ศ. ๒๔๕๖ ที่วัดยังรกร้างไม่มีพระสงฆ์จำพรรษาอยู่ ได้ถูกรื้อเอาอิฐไปสร้างโบสถ์ที่วัดป่าเลไลยก์ ต่อมาจึงได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ขึ้นใหม่[6] ด้วยฝีมือช่างพื้นบ้าน ทำให้พุทธศิลป์มีความแตกต่างจากวัดพระรูปอย่างมาก

พระพุทธไสยาสน์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรี หันพระเศียรไปทางทิศไต้ พระพักตร์หันไปทางด้านทิศตะวันออก ประดิษฐานจำนวน ๒ องค์ อยู่ทางด้านทิศตะวันออกของปรางค์ประธาน

เอกสารอ้างอิง 
[1] ดูรายละเอียดใน ปรามินทร์ เครือทอง, “กรุงศรีปฏิวัติ: เจ้าอ้าย เจ้ายี่ เจ้าสาม ในปฏิวัติ “ตัดหน้า” หรือ “ส้มหล่น”” ใน ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๓๒ ฉบับที่ ๑๑ (กันยายน, ๒๕๕๔), ๑๐๑ - ๑๑๓.
[2] ดูรายละเอียดใน สุจิตต์ วงษ์เทศ, สุพรรณบุรีมาจากไหน (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๕๗).
[3] กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗), ๑๐.
[4] กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗), ๘-๙.
[5] กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗), ๙, ๑๒-๑๔.
[6] วรพร พรหมใจรักษ์, วัด แหล่งศิลปกรรมท้องถิ่นในเมืองสุพรรณบุรี (สุพรรณบุรี: โรงเรียนสงวนหญิงจังหวัดสุพรรณบุรี, ม.ป.ป.), ๓๕.

จารึกลานทองพระมหาเถรชัยโมลี 
            จารึกเป็นเอกสารจดหมายเหตุรูปแบบหนึ่งที่มีมาตั้งแต่ยุคโบราณ มีความสำคัญด้านการให้ข้อมูลทางประวัติศาสตร์ที่มีความเที่ยงตรงสูง โดยเฉพาะข้อมูลเกี่ยวกับศักราช ชื่อสถานที่ ชื่อบุคคล และชื่อตำแหน่ง มีความน่าเชื่อถือมากเพราะจารึกเป็นเอกสารร่วมสมัย สามารถนำไปใช้ตรวจสอบกับเอกสารชั้นรองที่ทำขึ้นภายหลังได้เป็นอย่างดี
            สมัยอยุธยานิยมจารึกลงบนแผ่นทอง แผ่นเงิน แผ่นดีบุกและกระดาษ โดยมักพบจารึกปะปนอยู่ในกรุต่างๆ ซึ่งแตกต่างจากสมัยสุโขทัยที่นิยมจารึกลงในแผ่นศิลาหรือแท่งศิลา เรียกว่า ศิลาจารึก จารึกสมัยอยุธยาที่ค้นพบแล้วมีอยู่หลายกลุ่ม จารึกบางกลุ่มมีเนื้อหาเกี่ยวกับการพระราชทานสมณศักดิ์ของพระสงฆ์ในสมัยอยุธยา ที่จารึกลงบนแผ่นทองเรียกว่า “สุพรรณบัฏ” ซึ่งน่าจะเป็นต้นแบบของตำแหน่งพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏที่มีปฏิบัติสืบทอดมาถึงปัจจุบัน ส่วน “จารึกลานทอง” เป็นจารึกบนแผ่นทองคำ คำว่า ลาน มีความหมายว่า บริเวณที่ว่าง หรือสนาม ลานทอง จึงหมายถึง บริเวณที่ว่างที่เป็นทองคำ โดยหมายถึงแผ่นทองคำ

จารึกลานทองวัดพระรูป ปัจจุบันอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

            “จารึกลานทองพระมหาเถรชัยโมลี” เป็นจารึกที่ขุดพบจากวัดพระรูป เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๕ ลักษณะเป็นจารึกลานทองรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง ๖ ซม. ยาว ๓๐.๗ ซม. วัสดุเป็นทองคำ น้ำหนัก ๒๗.๕ กรัม จารึกด้วยอักษรขอมสมัยอยุธยา ภาษาไทย มีอายุราวพุทธศตวรรษ ๒๐ จารึกจำนวน ๑ ด้าน มี ๒ บรรทัด[1] ความว่า

                              พระมหาเถรชัยโมลี นาม
                              พระมหาเถรศรีราชโมลี อวย

            แปลโดยรวมได้ว่า พระมหาเถรรูปหนึ่งมีนามเดิมว่า “พระมหาเถรชัยโมลี” ได้รับพระราชทาน (อวย) สมณศักดิ์เป็น “พระมหาเถรศรีราชโมลี” จารึกลานทองนี้จึงเป็นจารึกเกี่ยวกับการเลื่อนสมณศักดิ์ของพระมหาเถรชัยโมลี จึงได้ชื่อว่า จารึกลานทองพระมหาเถรชัยโมลี
            สมณศักดิ์ เป็นยศของพระสงฆ์ที่ได้รับพระราชทานและมีราชทินนามประกอบไว้ด้วย ยกตัวอย่างเช่น สมเด็จพระวันรัตน์ พระครูธรรมราชา ส่วนที่เป็นยศ ได้แก่ สมเด็จ พระครู ส่วนที่เป็นราชทินนาม ได้แก่ พระวันรัตน์ ธรรมราชา สมณศักดิ์มีอยู่หลายลำดับชั้น ในชั้นของพระราชาคณะปัจจุบันแบ่งเป็น สมเด็จพระราชาคณะ พระราชาคณะรอง (ชั้นหิรัณยบัฏ) พระราชาคณะชั้นธรรม พระราชาคณะชั้นเทพ พระราชาคณะชั้นราช และพระราชาคณะชั้นสามัญ
            สมัยกรุงสุโขทัย ตามที่ปรากฏในศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหง มีอยู่ ๔ ตำแหน่งคือ สังฆราช ปู่ครู มหาเถระ และเถระ สังฆราชเป็นตำแหน่งสังฆนายกชั้นสูงสุด ตำแหน่ง ปู่ครู น่าจะตรงกับคำเรียกในปัจจุบันว่า พระครู เป็นตำแหน่งสังฆนายกรองลงมาจากสังฆราช ทั้งตำแหน่งสังฆราชและปู่ครูเป็นสมณศักดิ์ที่พระเจ้าแผ่นดินพระราชทาน ส่วนมหาเถระและเถระ เป็นลำดับชั้นจากการนับพรรษาอายุตามพระวินัยบัญญัติ โดยมิได้เป็นสมณศักดิ์ที่พระเจ้าแผ่นดินพระราชทาน[2] ต่อมาในสมัยอยุธยา มีการแบ่งคณะสงฆ์เป็นฝ่ายคามวาสีและอรัญวาสี ในคณะคามวาสีแบ่งอีก ๒ ฝ่าย คือ ฝ่ายใต้และฝ่ายเหนือ มีการเปลี่ยนราชทินนามของพระสงฆ์ที่ทรงแต่งตั้ง ให้ดูแลคณะคามวาสีฝ่ายใต้ หรือเจ้าคณะใหญ่มีราชทินนามว่า พระวันรัตน์ หรือพระพนรัตน์ ปัจจุบันใช้คำว่า สมเด็จพระวันรัต ส่วนพระสงฆ์ที่ทรงแต่งตั้งให้ดูแลคณะคามวาสีฝ่ายเหนือ หรือเจ้าคณะใหญ่ มีราชทินนามว่า พระพุทธโฆษาจารย์ ส่วนคณะอรัญวาสี ให้มีราชทินนามว่า พระพุทธาจารย์ ปัจจุบันใช้คำว่า สมเด็จพระพุฒาจารย์ และทรงสถาปนาพระสงฆ์รูปหนึ่งซึ่งเลื่อนจากเจ้าคณะใหญ่รูปใดรูปหนึ่งเป็นสมเด็จพระสังฆราช อันเป็นสมณศักดิ์และประมุขสูงสุด ดูแลปกครองพระสงฆ์ทั่วราชอาณาจักรเพียงองค์เดียว[3]
            ในทำเนียบตำแหน่งพระราชาคณะสมัยกรุงเก่า ระบุว่า เมืองสุพรรณเป็นเมืองไม่มีตำแหน่งพระครู สังกัดในคณะหัวเมืองปากใต้ ขึ้นกับคณะคามวาสีฝ่ายขวา ตั้งอยู่ในฐานานุกรมของพระวันรัตน์ วัดป่าแก้ว (วัดใหญ่ชัยมงคล)[4] ข้อความในจารึกลานทองวัดพระรูปจึงมีความสอดคล้องกับข้อมูลนี้ เพราะไม่ปรากฏตำแหน่งพระครูในจารึกลานทอง โดยปรากฏคำว่า พระมหาเถร ซึ่งเป็นลำดับชั้นทางพระวินัยบัญญัติ มีจุดน่าสังเกตที่คำว่า “โมลี” ซึ่งเป็นคำในราชทินนามในสมัยกรุงเก่า เช่น พระเทพโมลี (ตำแหน่งพระราชาคณะชั้นสามัญ ฝ่ายอรัญวาสี) และ พระครูอินทโมลี (ตำแหน่งพระราชาคณะแห่งเมืองประสงค์ คณะหัวเมืองปากใต้ คณะคามวาสี ฝ่ายขวา)[5] มีส่วนคล้ายกับนามของ พระมหาเถรชัยโมลี และสมณศักดิ์ที่ได้รับพระราชทานคือ พระมหาเถรศรีราชโมลี ในช่วงเวลานั้นน่าจะเทียบได้กับพระราชาคณะชั้นสามัญ อย่างไรก็ตาม สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงแสดงทัศนะไว้ว่า “เมืองสุพรรณบุรีเป็นเมืองใหญ่และอยู่ใกล้พระนคร จำต้องมีพระครูเจ้าคณะเมือง บางทีเมืองที่ในบัญชีว่าไม่มีพระครูนั้น ที่จริงจะไม่มีแต่ราชทินนาม”[6] หากแต่จารึกลานทองวัดพระรูปแสดงสมณศักดิ์ว่า “พระมหาเถรศรีราชโมลี” นั้นแสดงลำดับชั้นของพรรษาอายุตามพระวินัยบัญญัติ มีราชทินนาม และมีความสอดคล้องกับทำเนียบตำแหน่งพระราชาคณะในสมัยกรุงเก่าที่ระบุว่า เมืองสุพรรณบุรีเป็นเมืองที่ไม่มีตำแหน่งพระครู
            ความสำคัญและความน่าสนใจของจารึกลานทองพระมหาเถรชัยโมลี ยังคงเป็นประเด็นคำถามต่อการศึกษา อาทิ พระมหาเถรชัยโมลีเป็นใคร มีความเกี่ยวข้องกับวัดพระรูปอย่างไร อาจดำรงตำแหน่งเป็นอธิบดีสงฆ์ของวัดพระรูป หรืออาจเป็นเจ้าคณะเมืองสุพรรณบุรี หรือมีชาติภูมิอยู่ในละแวกวัดพระรูป อนึ่ง จารึกลานทองพระมหาเถรชัยโมลีเป็นเอกสารจดหมายเหตุที่แสดงความเชื่อมโยงทางการปกครองและการพระศาสนาของเมืองสุพรรณบุรีกับกรุงศรีอยุธยา เป็นหลักฐานที่ยืนยันความสำคัญและความเจริญของวัดพระรูปในอดีต รวมถึงคณะสงฆ์วัดพระรูปและผู้อุปถัมภ์วัดพระรูปในช่วงเวลานั้น

จารึกลานทอง (จำลอง) วัดพระรูป จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์วัดพระรูป

สุพรรณภูมิในจารึกลานทองวัดส่องคบ จ. ชัยนาท (พ.ศ. ๑๙๕๑)    
            นาม “สุพรรณภูมิ” ปรากฏอีกครั้งในจารึกลานทองวัดส่องคบ ใน พ.ศ. ๑๙๕๑ ความว่า “... แต่ปีชวดนักษัตรสัมฤทธิศก ไพสาขวันอาทิตย์ตราเอกาทศเกต จึงพระสงฆ์ทั้งหลาย แต่ ธ เจ้าเมืองประดิษฐาพระศรีรัตนธาตุ แห่งกรุงไชยสถานนาม มาตราหนึ่ง แต่ ธ เจ้าเมืองกระทำกุศลมาแต่กระโน้นในสุพรรณภูมิ ธ ให้ทานเรือนอัน ธ กระทำกุฏีพิหารในศรี อโยธยา ให้ข้าสองคน แม่ลูก พระสงฆ์สี่ตน ตกเสิก...” และยังปรากฏในความว่า “... ผ้าขาวผู้หนึ่งท่านให้บำเรอแด่พระศรีรัตนมหาธาตุแห่งนครพระรามโสด ผ้าขาวครัวหนึ่งชื่อยี่ช้างท่านให้บำเรอแด่พระมหาเถรธรรมบุตรแห่งศรีสุพรรณภูมิมาแล้ว แต่ทำบุญอันเริ่มล้นพ้นไป พระเจ้าหากตรัส ชแล ...”[7]

จารึกลานทองวัดส่องคบ อักษรขอม ภาษาไทย พ.ศ. ๑๙๕๑ พบที่วัดส่องคบ อ. เมือง จ. ชัยนาท

สุพรรณภูมิในฐานะเมืองลูกหลวง เจ้าอ้ายพระยา 
            “จารึกวัดส่องคบ” จังหวัดชัยนาท ระบุเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในจุลศักราช ๗๗๐ (พ.ศ. ๑๙๕๑) กล่าวถึง การทำบุญสร้างวัดของเจ้าเมืองขุนเพชรสารกับครอบครัว ซึ่งมีการอ้างภูมิหลังของครอบครัวที่เคยทำบุญที่เมืองสุพรรณภูมิและเมืองอโยธยา อันเป็นเมืองใหญ่เสมอกันในลุ่มน้ำเจ้าพระยา ข้อสนเทศนี้ชี้ให้เห็นว่า แท้จริงแล้ว “สุพรรณภูมิ” หาใช่ เมือง “อู่ทอง” ตามข้อเสนอ ทางวิชาการสกุลดำรงราชานุภาพ ทว่า เป็นเมืองต้นทางประวัติศาสตร์ของ “สุพรรณบุรี” มาแต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ แม้หลังสร้างกรุงศรีอยุธยาแล้ว สองเมืองนี้ก็นับเป็นนครใหญ่ควบคู่กัน
            เหตุการณ์ในจารึกวัดส่องคบ ยังเกิดขึ้นในช่วงเวลาหัวเลี้ยวหัวต่อ นั่นคือก่อนรัฐประหารของ “เจ้านครอินทร์” กษัตริย์เมืองสุพรรณภูมิที่กำลังจะขึ้นมาเป็นผู้ปกครองกรุงศรีอยุธยาในนาม “สมเด็จพระนครินทราธิราช” เมื่ออำนาจผู้ปกครองสุพรรณภูมิย้ายไปตั้งมั่นอยู่ที่อยุธยา สถานะเมืองสุพรรณภูมิคือหนึ่งใน “เมืองลูกหลวง” ดังปรากฏในพระราชพงศาวดาร “แล้วจึงให้สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าอ้ายพระยากินเมืองสุพรรณบุรี (สุพรรณภูมิ) เจ้ายี่กินเมืองแพรกศรีราชาคือเมืองสรรค์ เจ้าสามพระยากินเมืองชัยนาท (พิษณุโลก)”
            สำหรับ “เจ้าอ้ายพระยา” ผู้ครองสุพรรณภูมิ หากพิจารณาจากชื่อ “อ้าย” ย่อมมีความหมายว่าเป็นโอรสองค์โต กระนั้น ไม่มีข้อบ่งชี้ใดที่ระบุว่า เจ้าอ้ายพระยาคือรัชทายาท มีข้อสังเกตว่า แท้จริงแล้วเมืองสุพรรณภูมิถูกลดบทบาทลงนับตั้งแต่ก่อนกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๐ เพราะความสนใจของกษัตริย์อยุธยาในเวลานั้นได้ย้ายมาอยู่ที่การควบคุม “เมืองเหนือ” ที่พิษณุโลกมากกว่า เมื่อสิ้นรัชกาลสมเด็จพระนครินทราธิราช เจ้าอ้ายพระยาและเจ้ายี่พระยา ชิงราชสมบัติรบกันสิ้นพระชนม์บนหลังช้างทั้งสองพระองค์ ราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาตกแก่ “เจ้าสามพระยา”

พระพุทธรูปประธานอุโบสถวัดพระรูป
            พระพุทธรูปประธานเป็นองค์ดั้งเดิมตั้งแต่แรกสร้างอุโบสถ เป็นพระพุทธรูปก่ออิฐถือปูนปั้นปูนปิด มีการซ่อมแซมครั้งหลังสุดในคราวสร้างอุโบสถหลังใหม่ พุทธลักษณะในปัจจุบันมีพระเศียรรูปทรงค่อนข้างเหลี่ยม รับกับกรอบพระพักตร์ที่ค่อนข้างเหลี่ยม พระรัศมีเปลวลักษณะเป็นพุ่มสั้นมีวงแหวนยอดแหลมรองรับ เม็ดพระศกค่อนข้างเล็กขมวดเป็นก้นหอย มีไรพระศกเป็นแถบแบนค่อนข้างกว้าง แนวไรพระศกด้านหน้าเป็นเส้นตรง ส่วนที่พาดผ่านมาที่ขมับเป็นมุมแหลม พระนลาฏมีลักษณะแบนเรียบและแคบ พระขนงเป็นเส้นสันนูนต่อกันเป็นรูปปีกกา พระเนตรเหลือบต่ำ เปลือกพระเนตรอูมโปนมาก มีเส้นแบ่งระหว่างเปลือกพระเนตรและพระขนง พระนาสิกยาวโด่งเป็นสัน พระโอษฐ์หนาเป็นเส้นตรง มุมพระโอษฐ์ตวัดขึ้นเล็กน้อย พระหนุเหลี่ยมรับกับกรอบพระพักตร์ พระกรรณหนาและใหญ่ พระวรกายมีลักษณะสมบูรณ์ค่อนข้างเตี้ยตัน บั้นพระองค์ค่อนข้างใหญ่ พระพาหาตั้งตรง ครองจีวรห่มเฉียง ประทับนั่งขัดสมาธิราบ แสดงปางมารวิชัย พระหัตถ์ขวาวางตรง พระกรขวาวางบริเวณหน้าแข้ง นิ้วไม่ยาวจรดฐาน พระชงฆ์เป็นสันตรงในลักษณะประดิษฐ์ไม่เป็นธรรมชาติ แม้พระพุทธรูปองค์นี้จะได้รับการซ่อมแซมเมื่อไม่นานมานี้ แต่ยังพอจะเห็นเค้าของพระพุทธรูปศิลปะพื้นเมืองสุพรรณภูมิ ซึ่งน่าจะมีรากฐานมาจากศิลปะทวารวดีและศิลปะเขมรที่แพร่หลายอยู่ในพื้นที่ โดยได้รับอิทธิพลศิลปะสุโขทัยเข้ามาผสมผสานแล้ว อาจกำหนดอายุอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑ ร่วมสมัยกับศิลปะสมัยอยุธยาตอนต้น นับเป็นตัวอย่างพระพุทธรูปสำคัญของเมืองสุพรรณภูมิ

พระพุทธรูปประธานอุโบสถวัดพระรูป ตามประวัติกล่าวว่าได้รับการบูรณะในสมัยหลวงพ่อดี พร้อมกับการบูรณะอุโบสถ โดยการกะเทาะผิวองค์พระออกและปั้นใหม่ โดยน่าจะเป็นการปั้นไปตามเค้าโครงเดิม

ชิ้นส่วนของดอกพิกุลทอง
            ชิ้นส่วนของดอกพิกุลทองวัดพระรูป มีลักษณะเป็นแผ่นรูปดอกสี่กลีบ ตรงกลางเจาะเป็นรู ตามคำบอกเล่ากล่าวว่าได้พบชิ้นส่วนดอกพิกุลทองหลายชิ้นจากใต้ฐานพระประธานในอุโบสถ นับเป็นหลักฐานสำคัญที่แสดงให้เห็นถึงความสำคัญของวัดพระรูปในอดีต

ชิ้นส่วนดอกพิกุลทองพบที่วัดพระรูปบริเวณใต้ฐานพระประธาน จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์วัดพระรูป

ชิ้นส่วนดอกพิกุลทองพบที่วัดพระรูปบริเวณใต้ฐานพระประธาน สมบัติส่วนตัวของชาวบ้านบริเวณวัดพระรูป

ใบเสมาหินทรายวัดพระรูป
            ใบเสมาหินทรายวัดพระรูป พบจำนวน ๕ ใบ จากคำบอกเล่ากล่าวกันว่า ใบเสมาชุดนี้เป็นของเก่าแก่ของวัดแต่เดิมปักอยู่โดยรอบโบราณสถานโบสถ์มอญ[8] ใบเสมาชุดนี้เป็นหินทรายสีเทา ขนาดโดยรวมสูงประมาณ ๑๐๐ ซม. กว้างประมาณ ๔๖ ซม. และหนาประมาณ ๑๘ ซม. ลักษณะรูปทรงเป็นแท่งสูง เส้นรอบนอกคล้ายกับทรงเจว็ดสูง เอวเสมาคอดเพียงเล็กน้อยปลายยอดแหลมทำให้ไม่มีกระหนกที่งอนขึ้นมาด้านข้างของใบเสมา มีการสลักลวดลายบนด้านหน้าและรอบข้างของใบเสมา การเลือกใช้วัสดุหินทรายคงมีจุดประสงค์สำคัญเพื่อการสลักลวดลายได้อย่างละเอียด ประกอบกับเป็นวัสดุที่มีอยู่ในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาตอนล่าง และในอยุธยาก็ใช้วัสดุหินทรายมาตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๙-๒๐[9] ซึ่งได้พบแหล่งตัดหินทรายที่ใช้ผลิตประติมากรรมของอยุธยาบริเวณเขาตะเภา อ.โคกสำโรง จ.ลพบุรี[10] ดังเห็นได้จากการนำหินทรายมาใช้สร้างพระพุทธรูปเป็นจำนวนมากในอยุธยาและปริมณฑล 

ใบเสมาหินทรายวัดพระรูป พบจำนวน ๕ ใบ มีขนาดใกล้เคียงกัน และสลักลวดลายคล้ายคลึงกัน จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์วัดพระรูป

            จุดเด่นของใบเสมาหินทรายวัดพระรูปอยู่ที่ลายประดับซึ่งสลักลงไปบนเนื้อหินทราย ลายที่ปรากฏทั้งด้านหน้าและด้านข้าง เกิดจากการ “ผูกลาย” หรือประดิษฐ์ลาย ด้วยการนำลายมาประกอบกันให้เป็นลายแบบใหม่ซึ่งมี “กระหนก” เป็นองค์ประกอบอันสำคัญ โดยพบว่าใบเสมาหินทรายวัดพระรูปผูกลายด้วยกระหนกที่ประกอบจากวงโค้งตัวล่างมีหัวขมวดขนาดใหญ่ และวงโค้งสลับด้านเป็นตัวบนที่มียอดเป็นลายสามเหลี่ยมปลายแหลม ซึ่งนักวิชาการวิเคราะห์ว่าลายกระหนกแบบนี้เป็นลักษณะสำคัญที่เด่นชัดมากในช่วงแรกของสมัยกรุงศรีอยุธยาราวต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๐[11] และลายกระหนกแบบนี้ยังคงนิยมต่อเนื่องมาอย่างน้อยในช่วงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๒๑ อาทิ ลายปูนปั้นประดับพระปรางค์วัดจุฬามณี พ.ศ. ๒๐๐๘ หรือลวดลายประดับเครื่องทรงพระอิศวรสำริดที่เมืองกำแพงเพชร พ.ศ. ๒๐๕๓[12] เอกลักษณ์ของลายกระหนกบนใบเสมาหินทรายวัดพระรูป คือ การผูกลายกระหนกที่มีหัวขมวดขนาดใหญ่ ๒ ตัวเชื่อมต่อกัน ซึ่งพบลายนี้ในทุกพื้นที่ของใบเสมาทั้งในกรอบสามเหลี่ยมที่โคนใบเสมา ยอดใบเสมา และในกรอบสามเหลี่ยมด้านข้างใบเสมา

การผูกลายด้วยกระหนกที่ประกอบจากวงโค้งตัวล่างมีหัวขมวดขนาดใหญ่ และวงโค้งสลับด้านเป็นตัวบนที่มียอดเป็นลายสามเหลี่ยมปลายแหลม อันเป็นเอกลักษณ์ลวดลายบนใบเสมาหินทรายวัดพระรูป

            ใบเสมาหินทรายที่มีรูปแบบและลวดลายในกลุ่มนี้ นอกจากจะพบที่วัดพระรูป จ.สุพรรณบุรีแล้ว ยังพบตัวอย่างเป็นจำนวนมากทั้งในอยุธยาและหัวเมืองโดยรอบอยุธยา อาทิ วัดราชประดิษฐาน จ.พระนครศรีอยุธยา วัดค้างคาว วัดลุ่มคงคา จ.นนทบุรี วัดพระบรมธาตุ จ.ชัยนาท วัดหลุมดิน จ.ราชบุรี วัดใหญ่สุวรรณาราม จ.เพชรบุรี เป็นต้น ซึ่งนักวิชาการกำหนดอายุจากรูปแบบและลวดลายบนใบเสมาในกลุ่มนี้ว่าอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑-๒๒ การพบใบเสมาหินทรายที่วัดพระรูปจึงนำมาสู่ข้อสันนิษฐานที่ว่า วัดพระรูปน่าจะมีการสร้างอุโบสถและผูกพัทธสีมาในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑-๒๒ ซึ่งร่วมสมัยกับวัดในกรุงศรีอยุธยาและวัดในหัวเมือง

เอกสารอ้างอิง
[1] ก่องแก้ว วีระประจักษ์, “จารึกพระมหาเถรชัยโมลี”, จารึกในประเทศไทย เล่ม ๕: อักษรธรรมและอักษรไทย พุทธศตวรรษที่ ๑๙-๒๔, (กรุงเทพฯ: หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๒๙), ๑๓๑-๑๓๒., นวพรรณ ภัทรมูล, โครงการฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. ศมส., ๒๕๔๗.
[2]  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ตำนานคณะสงฆ์, พิมพ์ครั้งที่ ๕, (พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๔), ๕.
[3]  สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๓๒ / เรื่องที่ ๑ ตาลปัตร พัดยศ และสมณศักดิ์ / พัดยศและสมณศักดิ์
[4]  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ตำนานคณะสงฆ์, พิมพ์ครั้งที่ ๕, (พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๔), ๒๕, ๒๗, ๒๙.
[5]  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ตำนานคณะสงฆ์, พิมพ์ครั้งที่ ๕, (พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๔), ๒๘, ๓๓.
[6]  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ตำนานคณะสงฆ์, พิมพ์ครั้งที่ ๕, (พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๔), ๓๕.
[7] กรมศิลปากร, จารึกในประเทศไทย เล่ม ๕ (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ภาพพิมพ์, ๒๕๒๙), ๘๒.
[8]  วัดพระรูป, ๘๐ ปี พระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) (มปท., ๒๕๓๕), ๑๖-๑๗.
[9]  ประภัสสร์ ชูวิเชียร, อยุธยาในย่านกรุงเทพฯ ศิลปกรรมที่สัมพันธ์กับแม่น้ำลำคลอง (กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๖๑), ๑๓๖, ๑๔๒.
[10]  ปฏิพัฒน์ พุ่มพงษ์แพทย์, ประทีป เพ็งตะโก และพิรักษ์ ชวนะเกรียงไกร, “เขาตะเภา ลพบุรี: แหล่งวัตถุดิบและแหล่งผลิตพระพุทธรูปหินทรายสมัยอยุธยา,” ศิลปากร ปีที่ ๓๑ ฉบับที่ ๒ (พฤษภาคม-มิถุนายน, ๒๕๓๐): ๖๑-๖๒.
[11]  สันติ เล็กสุขุม, พัฒนาการของลายไทย: กระหนกกับเอกลักษณ์ไทย (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๕๓), ๒๐๖-๒๐๗.
[12]  ประภัสสร์ ชูวิเชียร, อยุธยาในย่านกรุงเทพฯ ศิลปกรรมที่สัมพันธ์กับแม่น้ำลำคลอง (กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๖๑), ๑๔๖.

พระพิมพ์กรุวัดพระรูป
            จังหวัดสุพรรณบุรีเป็นพื้นที่หนึ่งที่พบพระพุทธรูปบูชาและพระพิมพ์มากเป็นพิเศษ โดยพบตั้งแต่สมัยอมราวดี ทวารวดี ศรีวิชัย ลพบุรี อู่ทอง สุโขทัย อยุธยา และรัตนโกสินทร์ อาทิ บ้านหนองแจงได้พบพระพุทธรูปศิลปะลพบุรี เมืองอู่ทองได้พบพระพุทธรูปศิลปะอมราวดีและทวารวดี เป็นต้น สำหรับในอำเภอเมืองสุพรรณได้พบพระพิมพ์จำนวนมากที่สุด กรุที่สำคัญได้แก่ พระพิมพ์กรุพระปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ พระพิมพ์กรุวัดชุมนุมสงฆ์[1] พระพิมพ์กรุสำคัญอีกแห่งหนึ่งของเมืองสุพรรณคือ “พระพิมพ์กรุวัดพระรูป”
            วัดพระรูปตั้งอยู่ในเมืองเก่าสุพรรณ สถาปนาขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๙ เป็นวัดสำคัญที่สุดแห่งหนึ่งของเมืองสุพรรณภูมิ (พุทธศตวรรษที่ ๑๙ - ๒๐) ภายในวัดแห่งนี้ได้พบพระพิมพ์แบบต่าง ๆ จำนวนมากและมีความหลากหลายที่สุดในเมืองสุพรรณ พระพิมพ์กรุนี้น่าจะมีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ร่วมสมัยกับพระพิมพ์ศิลปะอยุธยาตอนต้น เป็นหลักฐานสำคัญที่สะท้อนให้เห็นถึงวัฒนธรรมของชาวเมืองสุพรรณภูมิที่นิยมการสร้างพระพิมพ์บรรจุกรุเพื่อสืบทอดพระพุทธศาสนา
            พระพิมพ์กรุวัดพระรูปเกือบทั้งหมดเป็นเนื้อดินเผา ประกอบด้วยดินเป็นมวลสารหลัก ผสมกับมวลสารอื่น ๆ หลายชนิด ผ่านการเผาด้วยความร้อนจนเป็นดินเผา ทำให้เนื้อพระมีหลายสีแตกต่างกันไปตามความร้อนที่ได้รับ อาทิ สีแดงอิฐ สีคล้ายมะขามเปียก สีคล้ายดอกพิกุลแห้ง แต่โดยส่วนใหญ่แล้วเป็นสีแดงอิฐ ในชุดพระพิมพ์กรุวัดพระรูปมีด้วยกันหลายพิมพ์ ประกอบด้วย พระขุนแผน พระพลายงาม พระสี่กร พระมอญแปลง พระประคำรอบ พระนาคปรก พระขุนไกร พระกุมารทอง และพระพันวษา เนื่องจากพระพิมพ์กรุวัดพระรูปมีความงดงามและมีความเก่าแก่ตามอายุของวัดพระรูปที่อยู่ในสมัยสุพรรณภูมิ ประกอบกับมีความเชื่อว่าผู้แขวนพระกรุวัดพระรูปจะแคล้วคลาด อยู่ยงคงกระพัน มีโชคลาภ และมีเมตตามหาเสน่ห์ จึงทำให้พระพิมพ์กรุนี้มีชื่อเสียงมาตั้งแต่อดีตและเป็นที่ต้องการของนักสะสมเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะพระขุนแผนและพระชุดกิมตึ๋ง และหากเป็นนักสะสมตัวจริงจะนิยมเก็บรวบรวมจนครบทุกพิมพ์
            ภายในบริเวณวัดพระรูป นอกจากจะพบพระพิมพ์ดินเผาเป็นจำนวนมากแล้ว ยังได้พบพระพิมพ์เนื้อชินและพระพุทธรูปบูชาอีกจำนวนหนึ่ง ปัจจุบันพบเห็นได้น้อยมาก “พระพิมพ์เนื้อชิน” ตามประวัติกล่าวว่าขุดพบเมื่อราว พ.ศ. ๒๔๙๒ - ๒๔๙๓ แบ่งเป็น ๒ พิมพ์คือ พิมพ์แบบอู่ทองรุ่น ๑ กับพิมพ์แบบอู่ทองรุ่น ๓[2] เป็นเนื้อชินเงิน มีสัณฐานแบน ด้านหน้าเป็นรูปพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิราบบนฐานเขียงเตี้ยๆ แสดงปางมารวิชัย พระหัตถ์ขวาวางตรงลงด้านหน้าแตะถึงฐาน พระวรกายสูงชะลูด ด้านหลังเรียบพิมพ์เป็นลายผ้าหรือลายตาราง น่าจะมีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ และ “พระพุทธรูปปางมารวิชัย” จัดเป็นศิลปะแบบสุพรรณภูมิ (พุทธศตวรรษที่ ๑๙ - ๒๐) เนื้อสำริดกะไหล่ทอง แสดงปางมารวิชัย พระพักตร์ค่อนข้างเหลี่ยม พระเกตุมาลาเป็นทรงกรวย ครองจีวรห่มเฉียง ปลายจีวรเป็นลายกระหนกรูปคล้ายเขี้ยวตะขาบ ประทับนั่งขัดสมาธิราบ บนฐานรูปทรงบัวคว่ำบัวหงายที่มีลักษณะเว้าโค้งตามการประทับนั่ง ที่ฐานบัวสลักเป็นลายเส้นรูปกลีบบัว

พระพิมพ์เนื้อชิน พบใต้ฐานพระประธาน อุโบสถวัดพระรูป
พุทธศตวรรษที่  ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ชินเงิน, ขนาด ส. ๕.๘ / ก. ๒.๗ / ห. ๐.๗ (ซม.), ผอ.ยรรยง โอภากุล  มอบให้วัดพระรูป

พุทธศิลป์ของพระพิมพ์กรุวัดพระรูป
            “พระพิมพ์ขุนแผน” มีรูปทรงรียอดแหลม ด้านหน้าค่อนข้างเรียบสำหรับพิมพ์รูป ด้านหลังขององค์พระนูนสูง บางองค์ปรากฏลายนิ้วมือ อันแสดงให้เห็นถึงวิธีการกดพิมพ์พระด้วยมือทุกองค์ พิมพ์เป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิเหนือฐานบัว ภายในซุ้มที่ประดับใบระกาทรงยาวรี พุทธลักษณะแสดงปางมารวิชัย เค้าโครงพระพักตร์รียาว พระหนุค่อนข้างสั้น ปรากฏร่องรอยการทรงเครื่อง คือ สวมเครื่องประดับพระเศียรยอดยาว และพาหุรัด การที่กดพิมพ์ด้วยมือจึงทำให้สัณฐานของพระขุนแผนมีความแตกต่างกันออกไป แบ่งเป็น ๒ แบบคือ “พระขุนแผนไข่ผ่าซีก” มีสัณฐานทรงรีป้อมคล้ายไข่ผ่าซีก และ “พระขุนแผนแตงกวาผ่าซีก” มีสัณฐานทรงรียาวชะลูด พระขุนแผนส่วนใหญ่มีสีแดงอิฐคล้ายกับสีดินเผา และเนื่องจากการเผาจึงทำให้สีของเนื้อดินมีความแตกต่างกันออกไป อาทิ สีแดงเข้ม สีหม้อใหม่ และสีพิกุลแห้ง พระขุนแผนมีเนื้อละเอียด มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและแดงดำกระจายอยู่ทั่วองค์ นอกจากนี้ ในกลุ่มพระขุนแผนกรุวัดพระรูปยังมี “พระขุนแผนซุ้มระฆัง” เนื่องจากทำซุ้มพระเป็นรูปทรงซุ้มระฆังแบบศิลปะสุโขทัย และ “พระยอดขุนพล” ซึ่งทั้งสองพิมพ์นี้พบจำนวนน้อยมาก 
            พระขุนแผนนอกจากจะพบที่วัดพระรูปแล้ว ยังพบที่วัดละคร (ร้าง) ซึ่งอยู่ติดกับวัดพระรูป (ปัจจุบันอยู่ในพื้นที่วิทยาลัยเทคนิคสุพรรณบุรี) มักจะเป็นพิมพ์ไข่ผ่าซีก เนื้อค่อนข้างสีแดงจัด และที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ในเจดีย์องค์ข้างพระปรางค์ อนึ่ง หากกล่าวถึง “พระขุนแผน” ตามความรู้สึกของชาวสุพรรณจะมุ่งมายังพระขุนแผนวัดพระรูปก่อน ส่วนความรู้สึกของนักนิยมพระต่างจังหวัด มักจะหมายถึงพระขุนแผนวัดบ้านกร่าง อ. ศรีประจันต์ จึงนิยมเรียกกันว่า “พระขุนแผนวัดพระรูป” “พระขุนแผนไข่ผ่า” หรือ “พระขุนแผนแตงกวาผ่า”[3] ทั้งนี้พระขุนแผนวัดพระรูปยังมีอายุเก่าแก่กว่าพระขุนแผนวัดบ้านกร่าง

พระพิมพ์ขุนแผนไข่ผ่าซีก  
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๖.๘ / ก. ๓.๑ / ห. ๒.๐ (ซม.)

พระพิมพ์ขุนแผนแตงกวาผ่าซีก  
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๖.๕ / ก. ๒.๕ / ห. ๑.๕ (ซม.)

พระพิมพ์ขุนแผนซุ้มระฆัง 
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๕.๑ / ก. ๒.๓ / ห. ๑.๑ (ซม.)

            “พระพิมพ์พลายงาม” พระพลายงามมีรูปทรงรียอดแหลม พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งเหนือฐานเขียงเตี้ย ๆ แสดงปางมารวิชัยอยู่ภายในซุ้มเรือนแก้ว เค้าโครงพระพักตร์รียาว ด้านหลังขององค์พระนูนสูง เนื้อพระค่อนข้างหยาบ มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและเม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์ โดยรวมแล้วมีพุทธลักษณะคล้ายพระขุนแผน แต่พิมพ์ตื้นกว่าพระขุนแผน รวมถึงมีขนาดเล็กกว่าและมีเนื้อหยาบกว่าพระขุนแผน พระพิมพ์ในกลุ่มพระขุนแผนและพระพลายงามกรุวัดพระรูปนี้ นักวิชาการจัดอยู่ในกลุ่ม “พระยอดขุนพล” ซึ่งเป็นพระพิมพ์ในศิลปะลพบุรี ที่ปรากฏอิทธิพลศิลปะเขมรแบบบายนอยู่มาก โดยสันนิษฐานว่าเป็นการตัดเอาเฉพาะพระพุทธรูปองค์กลางแยกออกมาจากพระตรีกาย กำหนดอายุในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๑๙ อาทิ กรุวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เมืองลพบุรี ซึ่งน่าจะเป็นต้นแบบของพระยอดขุนพลที่สร้างในเวลาต่อมาที่มีการสร้างล้อพิมพ์กันมาหลายสมัย ทำให้มีรายละเอียดทางประติมานวิทยาแตกต่างกันไปตามยุคสมัยและรูปแบบศิลปะ[4]

พระพิมพ์พลายงาม 
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๕.๒ / ก. ๒.๘ / ห. ๑.๒ (ซม.)

            “พระพิมพ์สี่กร” พระสี่กรมีรูปทรงกลมรีปลายแหลม พิมพ์นี้จะมีพระกรและพระพาหาซ้อนรางๆ อยู่ด้านหลัง ทำให้ดูเหมือนมีสี่กร จึงนิยมเรียกว่า “พระสี่กร” พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิ แสดงปางมารวิชัยเหนือฐานเตี้ยๆ อยู่ภายในซุ้มเรือนแก้ว เค้าพระพักตร์ทรงรี ใต้ฐานบริเวณตรงกลางมีเส้นแนวตั้ง คล้ายก้านดอกบัวหรือก้านของพระยอดธง ด้านหลังขององค์พระนูนสูง พระพิมพ์นี้มีเนื้อค่อนข้างหยาบ มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและเม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์

พระพิมพ์สี่กร  
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๓.๔ / ก. ๒.๑ / ห. ๐.๙ (ซม.)

            “พระพิมพ์มอญแปลง” พระมอญแปลงมีรูปทรงกลมรี ปลายค่อนข้างแหลม ลักษณะการพิมพ์ค่อนข้างตื้น พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิ แสดงปางมารวิชัย เค้าพระพักตร์ทรงรี ด้านหลังขององค์พระนูนเล็กน้อย พระพิมพ์นี้นิยมเรียกกันว่า “พระมอญแปลง” พระมอญแปลงมีเนื้อพระค่อนข้างละเอียด มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและเม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์

พระพิมพ์มอญแปลง
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๔.๒ / ก. ๒.๖ / ห. ๑.๐ (ซม.)

            “พระพิมพ์ประคำรอบ” พระประคำรอบมีรูปทรงกลมรี ปลายค่อนข้างแหลม พิมพ์ตื้น พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิเหนือฐานบัวที่ประดับด้วยเม็ดกลมหรือเม็ดประคำเป็นกรอบรอบองค์พระ จึงนิยมเรียกว่า “พระประคำรอบ” แสดงปางมารวิชัย ภายในซุ้มเรือนแก้วที่ประดับด้วยเม็ดกลมหรือเม็ดประคำ เค้าพระพักตร์ทรงรี ด้านหลังขององค์พระนูนเล็กน้อย พระพิมพ์นี้มีเนื้อละเอียด มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและเม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์

พระพิมพ์ประคำรอบ 
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๓.๙ / ก. ๒.๔ / ห. ๑.๐ (ซม.)

            “พระพิมพ์นาคปรก” พระนาคปรกมีรูปทรงกลมรี พิมพ์ตื้น พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปแสดงปางสมาธิเหนือขนดนาค ภายใต้พังพานพญานาคเจ็ดเศียร เค้าพระพักตร์ทรงรี ด้านหลังขององค์พระนูนเล็กน้อย พระพิมพ์นี้มีเนื้อค่อนข้างละเอียด มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงและเม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์ องค์พระมีขนาดต่างกันไม่ค่อยแน่นอน พระพิมพ์นี้นิยมเรียกกันว่า “พระนาคปรก” หรือ “พระปรกชุมพล” การเรียกชื่อพระปรกชุมพลสันนิษฐานว่าเรียกตามพระพิมพ์เดียวกันซึ่งพบมาก่อนที่วัดพลายชุมพล

พระพิมพ์นาคปรก 
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๓.๘ / ก. ๒.๑ / ห. ๑.๒ (ซม.)

            “พระพิมพ์ขุนไกร” พระขุนไกรมีรูปทรงกลมรีมีฐานล่างค่อนข้างตรง พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งเหนือฐานเขียงเตี้ยๆ แสดงปางมารวิชัย เค้าพระพักตร์กลมหนา พระกรรณยาว มีเส้นกรอบรอบองค์พระ ด้านหลังขององค์พระนูนสูง พระพิมพ์นี้มีขนาดใหญ่นิยมเรียกกันว่า “พระขุนไกร” พระขุนไกรมีเนื้อแกร่งคล้ายเนื้อกระเบื้อง มีสีแดงแก่ แดงอ่อน และแดงปนน้ำตาล ลักษณะเนื้อค่อนข้างหยาบ มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดง เม็ดกรวด และเม็ดสีดำกระจายอยู่ทั่วองค์ แบ่งออกเป็น ๒ พิมพ์คือ พิมพ์หน้าใหญ่ กับพิมพ์หน้าเล็ก

พระพิมพ์ขุนไกร  
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๕.๗ / ก. ๔.๕ / ห. ๑.๑ (ซม.)

            “พระพิมพ์พระพันวษา” พระพันวษามีรูปทรงรี ปลายยาวแหลมและเอียงไปด้านขวา พุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิเพชร แสดงปางมารวิชัยอยู่ภายในซุ้มเรือนแก้ว มีชายผ้าตกเป็นวงโค้งด้านหน้า เค้าพระพักตร์รียาว ด้านหลังขององค์พระนูนสูง เหนือพระเศียรมีลักษณะเป็นชั้นจำนวน ๓ - ๖ ชั้น มียอดแหลม พระพิมพ์นี้มีกรอบพิมพ์ไม่เหมือนกัน องค์พระมีขนาดไม่เท่ากัน บางองค์ยอดตรง บางองค์ยอดเอียงซ้ายหรือเอียงขวา พระพิมพ์นี้มีความอ่อนช้อย นิยมเรียกกันว่า “พระพันวษา” พระพันวษามีเนื้อค่อนข้างละเอียด หนึกแกร่ง ละเอียดพอ ๆ กับพระขุนแผน มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดงกระจายอยู่ทั่วองค์

พระพิมพ์พระพันวษา  
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๕.๓ / ก. ๒.๕ / ห. ๑.๓ (ซม.)

            “พระพิมพ์กุมารทอง” พระกุมารทองมีรูปทรงกลมรีปลายค่อนข้างมน พิมพ์ออกมาเป็นเส้นโครงร่างที่แสดงพุทธลักษณะเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิเหนือฐานบัว แสดงปางมารวิชัยอยู่ภายในซุ้มเรือนแก้ว เค้าพระพักตร์ทรงรี ด้านหลังขององค์พระนูนสูง พระพิมพ์นี้เป็นเส้นโครงร่างที่ดูยุ่งเหยิงจึงนิยมเรียกกันว่า “พระกุมารทอง” หรือ “พระยุ่ง” พระกุมารทองมีเนื้อค่อนข้างหยาบ มีเม็ดแร่สีน้ำตาลอมแดง เม็ดกรวดกระจายอยู่ทั่วองค์

พระพิมพ์กุมารทอง (พระยุ่ง) 
พุทธศตวรรษที่ ๒๐, แบบศิลปะ สุพรรณภูมิ, วัสดุ ดินเผา, ขนาด ส. ๔.๖ / ก. ๒.๔ / ห. ๑.๓ (ซม.)

การพบพระพิมพ์กรุวัดพระรูป
            พระพิมพ์กรุวัดพระรูปส่วนใหญ่พบบนผิวดินและใต้ดินลึกลงไปเล็กน้อย ในบริเวณลานวัดใกล้กับอุโบสถ วิหารพระพุทธไสยาสน์ พระเจดีย์ โบสถ์มอญ ผู้เฒ่าผู้แก่ในอดีตหลายคนที่อาศัยอยู่บริเวณวัดพระรูปกล่าวว่า ในอดีตพบพระพิมพ์อยู่ทั่วไปบนผิวดิน บนกุฏิ ศาลา วิหาร มีจำนวนมากเป็นร้อยๆ องค์ การพบพระกรุนี้ยังพบในวาระต่างๆ กัน อาทิ พ.ศ. ๒๕๐๘ มีการบูรณะวิหารพระพุทธไสยาสน์ เมื่อขุดดินบริเวณด้านหน้าพระพุทธไสยาสน์ลงไปเพียงเล็กน้อย ได้พบพระพิมพ์ขุนแผนกระจายอยู่ประมาณ ๑๐๐ องค์ หรือใน พ.ศ. ๒๕๑๐ ครั้งที่มีการปรับพื้นวัดก็ได้พบพระพิมพ์ขุนแผนจำนวนหลายองค์[5]
            พระครูถาวรสุวรรณคุณ (คำ ถาวโร) หรือหลวงพ่อคำอดีตเจ้าอาวาสวัดพระรูป เล่าให้อาจารย์มนัส โอภากุล ฟังว่า พระพิมพ์วัดพระรูปกระจัดกระจายอยู่ตามพื้นดินในเขตอุปจารของวัด ไม่ว่าจะเดินไปไหนก็พบ ที่จมดินก็มี พอฝนตกจะปรากฏให้เห็นเสมอ ๆ แต่คนสมัยโน้นไม่ค่อยมีใครสนใจเท่าใดนัก เพราะถือคตินิยมไม่ยอมเอาพระเข้าบ้าน พวกเด็ก ๆ ลูกศิษย์วัดมักจะเอาไปร่อนเล่นในแม่น้ำหน้าวัด[6]  
            ใน พ.ศ. ๒๕๓๔ ครั้งกรมศิลปากรดำเนินการขุดแต่งพระเจดีย์ได้พบพระพิมพ์ขุนแผนจำนวน ๒ องค์ แต่ไม่พบรายงานกล่าวถึงการพบพระพิมพ์บรรจุในกรุของพระเจดีย์[7] และยังมีบันทึกว่าในอดีตพระชุดกิมตึ๋งที่ประกอบด้วย พระสี่กร พระมอญแปลง พระประคำรอบ พระนาคปรกนั้น มักพบประจำบริเวณหน้าศาลาฌาปนกิจเมื่อครั้งที่ยังไม่เทพื้นปูนซีเมนต์ โดยมักจะพบบนผิวดินหลังจากที่ฝนตกหนัก ๆ
            พระพิมพ์วัดพระรูปเหล่านี้ คงจะสร้างขึ้นเพื่อสืบทอดพระพุทธศาสนาตามคติความเชื่อของพุทธศาสนิกชนในช่วงเวลานั้น สันนิษฐานว่าแต่เดิมคงจะมีพระเจดีย์ที่บรรจุพระพิมพ์เหล่านี้ ต่อมาเมื่อพระเจดีย์พังลงพระพิมพ์ในกรุจึงกระจายอยู่ทั่วบริเวณ โดยในอดีตน่าจะเคยมีพระเจดีย์ในบริเวณดังกล่าวอยู่หลายองค์ ดังปรากฏพระเจดีย์เก่าขนาดใหญ่ที่ตั้งอยู่ข้างอุโบสถในภาพถ่ายเมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๘ ซึ่งในปัจจุบันไม่มีหลักฐานเหลือแล้ว
            นอกจากนี้ การพบพระขุนแผนและพระชุดกิมตึ๋ง (พระสี่กร พระมอญแปลง พระประคำรอบ พระนาคปรก) ยังได้พบอีกที่วัดพลายชุมพล (ร้าง) ที่ตั้งอยู่ติดกับวัดพระรูปทางทิศใต้ และที่วัดละคร (ร้าง) ที่ตั้งอยู่ในพื้นที่วิทยาลัยเทคนิคสุพรรณบุรี โดยพระพิมพ์แต่ละกรุจะมีขนาดและลักษณะเนื้อหามวลสารแตกต่างกัน ซึ่งใช้เป็นจุดแยกแยะพระพิมพ์แต่ละกรุออกจากกัน สำหรับพระพิมพ์กรุวัดพระรูปนั้นมีขนาดใหญ่และมีเนื้อแน่นละเอียดมากกว่ากรุวัดพลายชุมพลและกรุวัดละครจึงเป็นที่นิยมมากกว่า 

พระพิมพ์กรุวัดพลายชุมพล 
            พระครูถาวรสุวรรณคุณ (คำ ถาวโร) หรือหลวงพ่อคำอดีตเจ้าอาวาสวัดพระรูป ได้เล่าให้อาจารย์มนัส โอภากุล ฟังว่า วัดพลายชุมพลอยู่ด้านหลังวัดพระรูปไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้เล็กน้อย องค์พระเจดีย์หักพังมานานแล้ว ในขณะที่ท่านมีอายุได้ ๑๐ ขวบ (ประมาณ พ.ศ. ๒๔๔๖) เห็นเป็นกองอิฐสุมกันเป็นกองพะเนิน ฐานองค์เจดีย์ใหญ่มาก เกือบจะเท่าพระปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ (สุพรรณบุรี) ไม่ทราบว่ารูปทรงเป็นอย่างไรเพราะไม่เคยเห็นมาก่อน หากวัดโดยรอบประมาณ ๕๐ เมตรเห็นจะได้ นับเป็นเจดีย์ใหญ่องค์หนึ่ง พระชุดพลายชุมพลหรือชุดกิมตึ๋ง กระจัดกระจายอยู่ทั่วไปปะปนอยู่กับกองอิฐและปูนโดยไม่มีใครสนใจที่จะเก็บเอาไปบูชา เพราะคตินิยมในขณะนั้นยังไม่ยอมเอาพระเข้าบ้าน หลวงพ่อสอน วัดป่าเลไลยก์ ยังพูดว่าใครต้องการพระสักกี่เล่มเกวียนให้ไปขนเอาที่วัดพลายชุมพล ในสมัยที่สร้างเรือนจำจังหวัดสุพรรณบุรี นักโทษมาขนเอาอิฐดี ๆ ไปก่อกำแพงเสียก็มาก จนอิฐดี ๆ ของวัดพลายชุมพลหมดไปโดยปริยาย
            อาจารย์มนัส โอภากุล ยังบันทึกไว้ว่า ในย่านวัดพลายชุมพลนี้ยังมีวัดร้างจำนวนมากตั้งติดกันเป็นแถว อาทิ วัดละคร วัดมอญ วัดช่องลม วัดตะไกร วัดพระจีน วัดปากคลองแสงจันทร์ ซึ่งอยู่ในเขตเทศบาลเมืองทั้งสิ้น ทุกวัดมีพระชุดกิมตึ๋งทั้งสิ้น พระชุดกิมตึ๋งนี้ขึ้นชื่อลือลั่นในทางอยู่ยงคงกระพันชาตรีมานาน เวลาไปเที่ยวต่างบ้านนักเลงนักเที่ยวนิยมหยิบติดตัวไปด้วยเสมอ บางครั้งบางคราวต้องมีเรื่องกัน ปรากฏว่าหนังเหนียว อยู่ยงคงกระพัน เลือดไม่ตกยางไม่ออก อย่างไรก็ดี เมื่อกลับมาจากเที่ยวจะต้องนำเอาพระนั้นกลับมาไว้ที่เดิม ไม่ยอมนำเอาเข้าบ้าน ถือคติว่าพระต้องอยู่ที่วัดไม่ใช่อยู่บ้าน ต่อมาคตินี้ค่อย ๆ เลือนหายไปพร้อมกันนี้พระชุดกิมตึ๋งก็ค่อย ๆ หายไปด้วย[8]    

พระพิมพ์ชุดกิมตึ๋งของวัดพระรูป
            พระพิมพ์กรุวัดพระรูปชุด “กิมตึ๋ง” มีจำนวน ๔ องค์ ประกอบด้วย พระสี่กร พระมอญแปลง พระประคำรอบ และพระนาคปรก การเรียกชื่อพระพิมพ์กรุวัดพระรูปชุดนี้ว่ากิมตึ๋ง สันนิษฐานว่าเรียกชื่อตามพระพิมพ์ชุดกิมตึ๋งของวัดพลายชุมพล ที่เป็นวัดร้างอยู่ติดกับวัดพระรูปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ซึ่งนักวิชาการกล่าวว่าแตกกรุออกมาครั้งแรกเมื่อราว พ.ศ. ๒๔๔๙ เนื่องจากพระเจดีย์เก่าแก่ของวัดหักโค่นลงมา ซึ่งแต่เดิมนั้นจะเรียกพระพิมพ์ชุดนี้ว่า “พระตับวัดพลายชุมพล”[9] หรือ “พระชุดพลายชุมพล” ตามชื่อวัด[10] พระชุดกิมตึ๋งวัดพระรูปประกอบไปด้วยพระพิมพ์ ๔ องค์เช่นเดียวกันคือ พระสี่กร พระมอญแปลง พระประคำรอบ และพระนาคปรก โดยเชื่อว่าพระพิมพ์ชุดกิมตึ๋งของวัดพระรูปคงจะแตกกรุออกมาทีหลังกรุวัดพลายชุมพล อย่างไรก็ดี พบว่าเนื้อพระและขนาดพระพิมพ์ของทั้งสองกรุนี้มีความแตกต่างกันคือ พระพิมพ์กรุวัดพระรูปจะมีขนาดใหญ่กว่าและมีเนื้อละเอียดแน่นกว่าพระพิมพ์กรุวัดพลายชุมพล จึงทำให้พระชุดกิมตึ๋งของวัดพระรูปเป็นที่นิยมมากกว่า   
            สำหรับการตั้งชื่อพระพิมพ์ชุดนี้ว่า “กิมตึ๋ง” นั้น นักวิชาการสันนิษฐานเป็น ๒ แนวทางคือ แนวทางหนึ่งสันนิษฐานว่ามาจากชื่อชุดโต๊ะหมู่บูชาของพระยาโชฎึกราชเศรษฐี (พุก) ที่มีความสวยงามมากจนชนะการประกวด ซึ่งกรมขุนราชสีหวิกรมประทานชื่อโต๊ะหมู่บูชาชุดนี้ว่า “ชุดกิมตึ๋ง” แปลว่า “พระราชบัลลังก์ทองคำ” ส่วนอีกแนวทางหนึ่งสันนิษฐานว่ามาจาก “กิมตึ๋งฮกกี่” ชื่อยี่ห้อเครื่องถ้วยชาลายคราม ที่พระยาโชฎึกราชเศรษฐี (พุก) สั่งมาจากเมืองจีนในสมัยรัชกาลที่ ๔ ซึ่งสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงแปลความหมายไว้ในพระนิพนธ์เรื่อง ตำนานเครื่องโต๊ะและถ้วยปั้นว่า “ของอันวิเศษอย่างเต็มที่” ชุดเครื่องถ้วยชาลายครามดังกล่าว ๑ ชุดประกอบด้วย ๔ ใบ ซึ่งมีความงดงามมากจึงเป็นที่กล่าวขวัญในหมู่นักนิยมถ้วยชาจนนิยมเรียกชื่อติดปากว่าถ้วยกิมตึ๋ง ต่อมาเมื่อมีการพบพระกรุชุดวัดพลายชุมพลที่มีความงดงามเข้าชุดกันจำนวน ๔ องค์และเป็นที่นิยมในกลุ่มนักสะสม จึงตั้งชื่อพระชุดนี้ใหม่ว่าพระชุดกิมตึ๋ง[11]

พระพิมพ์ขุนแผนและพระพิมพ์ชุดกิมตึ๋ง กรุวัดพระรูป

ชื่อพระพิมพ์กรุวัดพระรูปกับวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน
            การเรียกชื่อพระพิมพ์กรุวัดพระรูป ส่วนใหญ่นิยมเรียกชื่อพระพิมพ์ตามตัวละครในวรรณกรรมพื้นบ้านเมืองสุพรรณบุรีเรื่องขุนช้างขุนแผน ซึ่งน่าจะเกิดขึ้นจากกลุ่มนิยมสะสมพระและวัตถุมงคลที่นำลักษณะเด่นของพระพิมพ์แบบต่างๆ ไปเปรียบเทียบเข้ากับตัวละครในวรรณกรรม
            “พระขุนแผน” อาจารย์มนัส โอภากุล บันทึกไว้ว่า แต่เดิมคนสมัยก่อนไม่ได้เรียกว่าพระขุนแผน เขาเรียกกันว่า “พระหลังเบี้ย” เพราะด้านหลังอูมเหมือนหลังเบี้ยจั่น[12] ขุนแผนมาจากชื่อตัวละครเอกของวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน เป็นบุตรของขุนไกรพลพ่ายกับนางทองประศรี ขุนแผนหรือขุนแผนแสนสะท้าน เป็นข้าราชการทหารกรุงศรีอยุธยาที่มีบุคลิกเป็นชายชาตรีผู้มีความรู้มีความเก่งกล้าสามารถมากและเป็นผู้ที่มีเสน่ห์อย่างมาก การเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระขุนแผนคงเนื่องจากเป็นพิมพ์ที่มีความงดงามสมบูรณ์ที่สุดในกลุ่มพระพิมพ์กรุวัดพระรูป ประกอบกับอาจจะเนื่องจากฐานบัวคว่ำบัวหงายที่พิมพ์ติดไม่ชัดทำให้มองดูคล้ายรูปเด็กนอนหงายหรือกุมารทอง บุตรของขุนแผนกับนางบัวคลี่ที่ขุนแผนปลุกสร้างขึ้นด้วยวิชาตามเนื้อเรื่องในวรรณกรรม 
            “พระพลายงาม” มีที่มาจากชื่อตัวละครเอกของวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน พลายงามหรือจมื่นไวยวรนาท เป็นบุตรของขุนแผนกับนางวันทอง เป็นข้าราชการทหารกรุงศรีอยุธยาที่มีบุคลิกเก่งกล้าสามารถและมีเสน่ห์เช่นเดียวกับขุนแผน การเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระพลายงามคงเนื่องจากเป็นพิมพ์ที่มีลักษณะคล้ายพระขุนแผน แต่พิมพ์ตื้นกว่าและมีรายละเอียดน้อยกว่าพระขุนแผน  
            “พระมอญแปลง” มีที่มาจากวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน ในตอนที่พลายชุมพลปลอมตัวเป็นมอญเพื่อไปรบกับจมื่นไวยวรนาทหรือพลายงาม พลายชุมพลนั้นเป็นบุตรของขุนแผนกับนางแก้วกิริยา และนับเป็นน้องคนละแม่ของพลายงาม การเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่ามอญแปลงนั้นสันนิษฐานว่าอาจจะเนื่องจากให้ความสำคัญพระพิมพ์นี้ต่อมาจากพระขุนแผนและพระพลายงาม ประกอบกับพระพิมพ์นี้มีลักษณะคล้ายกับพระพิมพ์พุทธคยาซึ่งเป็นพระพิมพ์ที่นิยมมาก่อนในศิลปะพม่าสมัยพุกาม จึงตั้งชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระมอญแปลงพระกุมารทอง
            “พระกุมารทอง” มีที่มาจากชื่อตัวละครในวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน กุมารทองเป็นอมนุษย์ที่ขุนแผนปลุกสร้างขึ้นด้วยวิชาจากบุตรของตนเองกับนางบัวคลี่ การเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระกุมารทองคงเนื่องจากเป็นพิมพ์ที่มีเส้นซ้อนกันให้ความรู้สึกยุ่งเหยิงและลึกลับซับซ้อน เปรียบเหมือนกับกุมารทองที่เป็นอมนุษย์และเป็นเด็กตามวรรณกรรม อนึ่ง ด้วยพระพิมพ์นี้มีลักษณะเส้นที่ซับซ้อนดูยุ่งเหยิงจึงมักนิยมเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “พระยุ่ง”  
            “พระขุนไกร” มีที่มาจากชื่อตัวละครในวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน ขุนไกรหรือขุนไกรพลพ่ายเป็นบิดาของขุนแผน เป็นข้าราชการทหารกรุงศรีอยุธยามีบุคลิกเป็นชายชาตรีมีความรู้ความสามารถมาก การเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระขุนไกรคงเนื่องจากมีขนาดใหญ่กว่าพระพิมพ์ขุนแผนและมีขนาดใหญ่ที่สุดในชุดพระกรุวัดพระรูป จึงตั้งให้เป็นขุนไกรซึ่งเป็นบิดาของขุนแผนตามเนื้อเรื่องในวรรณกรรม
            “พระพันวษา” มีที่มาจากชื่อตัวละครในวรรณกรรมขุนช้างขุนแผน พระพันวษาหรือสมเด็จพระพันวษาเป็นพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาการเรียกชื่อพระพิมพ์นี้ว่าพระพันวษาคงเนื่องจากเป็นพิมพ์ที่มีชั้น ๆ ซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไป ลักษณะคล้ายฉัตรเหนือซุ้มพระ สอดคล้องกับพระพันวษาที่เป็นพระมหากษัตริย์ตามเนื้อเรื่องในวรรณกรรม

จิตรกรรมฝาผนังเรื่องขุนช้างขุนแผน บนผนังระเบียงรอบวิหารหลวงพ่อโต วัดป่าเลไลยก์

Printed Buddha Images in the Cache at Wat Phra Rup
            Suphan Buri province is an area that especially large numbers of Buddha images and printed Buddha images are found.  The Buddha images found include those in the periods of Amaravadi, Thavaravadi, Srivichai, Lop Buri, Uthong, Sukhothai, Ayutthaya, and Rattanakosin.  For examples, at Ban Nong Chaeng Tai the Buddha images of Lop Buri art style are found, and in Uthong town the Buddha images of Amaravadi and Thavaravadi art styles are found.  The largest numbers of printed Buddha images are found in Mueang district of Suphan Buri.  The important sources are the printed Buddha images in cache at the main stupa of Wat Phra Si Rattana Mahathat, and the printed Buddha images in cache at Wat Chumnum Sangha.  Another important place in Suphan Buri is Wat Phra Rup where we can find “Printed Buddha Images in the Cache at Wat Phra Rup”.  Wat Phra Rup is located in the ancient Suphan Buri town.  It was established in about the 19th Buddhist Century.  It is considered one of the most important monasteries in Suphan Buri.  The cache at Wat Phra Rup was found to contain large numbers of most diversified models of printed Buddha images in Suphan Buri.  The printed Buddha images in this cache were created in Suphanabhumi period (19th - 20th Buddhist Centuries) which was contemporary to printed Buddha images of early Ayutthaya art style.  This is important evidence that reflects the culture of Suphan Buri people who have the preference for creating printed Buddha images and putting them in the cache in order to maintain the existence of Buddhism forever.
            Almost all printed Buddha images in the cache at Wat Phra Rup were created from baked clay.  The materials of the Buddha images are composed mainly of clay mixed with several substances that are burnt to become baked clay with many different colors depending on the levels of heat received from the burning, such as the reddish brick color, the ripe tamarin-liked color, and dry medlar flower-liked color.  However, the majority of them are of reddish brick color.  There are many printed models of the Buddha images including Phra Khun Phaen, Phra Plai Ngarm, Phra Si Korn, Phra Mon Plaeng, Phra Pakhamrop, Phra Prok Chumphon, Phra Khun Krai, Phra Kuman Thong, and Phra Phanwasa.  Due to the fact that the printed Buddha images in the cache at Wat Phra Rup are beautiful and antique based on the age of Wat Phra Rup which was established during the Suphan Buri period, together with the belief that the person wearing a printed Buddha image from the cache at Wat Phra Rup will be safe from accidents or dangers, be invulnerable, have good fortune, and have great charming attraction; the printed Buddha images from cache at Wat Phra Rup have been famous and greatly wanted among Buddha image collectors since the old times, especially Phra Khun Phaen and Buddha images in the Kim Thueng series.  Also, if a person is a real collector of Buddha images, he will try to acquire the complete set of them.
            Within Wat Phra Rup area, in addition to finding a large number of printed Buddha images, we also have found printed Buddha images made from mixed metal material, or “Phra Phim Nuea Chin”.  According to the history, they were found from the digging in B.E. 2492 – 2493.  There were two printed models, i.e. the first batch of Uthong model, and the third batch of Uthong model, both of which were made from silver-based mixed metal material.  They have flat shape.  In the front is the carved picture of the Mara Vijaya (defeating the devil) posture Buddha image seated with the flat cross-legged posture on a low flat altar.  His right hand is placed directly in front touching the altar.  His face is unclear but still shows the almost circular outline, with the nose elevated in a ridge.  His robe is long and his body is tall and slim.  The back side of the Buddha image is flat and printed with the fabric or table decoration.  Not many pieces of Phra Phim Nuea Chin are found.  Most of them are in possession of old people living around the monastery.  So, at present very few of them can be found.  In addition, a small number of seated Buddha images to be worshipped are also found.  The important example is the “Suphannabhumi period Buddha image” which is of Suphannabhumi art style (19th - 20th Buddhist Centuries).  It is made of bronze plated with gold.  It is the Mara Vijaya (defeating the devil) style Buddha image, with the rather square face, and with the funnel-shaped crown.  He wears his robe in diagonal style, with the end of the robe decorated in the Kranok (serrated leaf) Thai decorative pattern similar to the fang of centipede.  He is seated with the flat cross-legged posture on a curved altar the base of which is decorated in the upside down and facing up lotus flowers decoration.  The base of the lotus decoration is carved in the Kranok decorative line showing the lotus petals.

เอกสารอ้างอิง
[1] มนัส โอภากุล, “พุทธประติมากรรมและพระเครื่อง,” สุพรรณบุรี ๔๐๐ ปี ยุทธหัตถี (กรุงเทพฯ: ฟิวเจอร์เพรส, ๒๕๓๕), ๓๑-๓๓.
[2]  วัดพระรูป, ๘๐ ปี พระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) (มปท., ๒๕๓๕), ๓๘.
[3] มนัส โอภากุล, พระฯ เมืองสุพรรณ (สุพรรณ: สุพรรณการพิมพ์, ๒๕๔๓), ๑๙๘-๑๙๙.
[4]  กฤษฎา พิณศรี, “พระยอดขุนพล,” วารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๔๐ ฉบับที่ ๒ (เมษายน-มิถุนายน ๒๕๕๗): ๖๘-๗๐.
[5]  วัดพระรูป, ๘๐ ปี พระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) (มปท, ๒๕๓๕), ๑๖-๑๗.
[6] มนัส โอภากุล, พระฯ เมืองสุพรรณ (สุพรรณ: สุพรรณการพิมพ์, ๒๕๔๓), ๑๙๗.
[7]  กรมศิลปากร, รายงานการขุดแต่งเจดีย์วัดพระรูป อ.เมือง จ.สุพรรณบุรี, (เอกสารอัดสำเนา) (มปท, ๒๕๓๔).
[8] มนัส โอภากุล, พระฯ เมืองสุพรรณ (สุพรรณ: สุพรรณการพิมพ์, ๒๕๔๓), ๒๐๙-๒๑๐.
[9] กฤษฎา พิณศรี, “พระชุดกิมตึ๋ง,” วารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๓๒ ฉบับที่ ๒ (เมษายน-มิถุนายน, ๒๕๔๙), ๑๒๑.
[10]  วัดพระรูป, ๘๐ ปี พระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) (มปท., ๒๕๓๕), ๓๙.
[11] กฤษฎา พิณศรี, “พระชุดกิมตึ๋ง,” วารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๓๒ ฉบับที่ ๒ (เมษายน-มิถุนายน, ๒๕๔๙), ๑๒๑.
[12] มนัส โอภากุล, พระฯ เมืองสุพรรณ (สุพรรณ: สุพรรณการพิมพ์, ๒๕๔๓), ๑๙๘.

พระพุทธรูปหินทรายวัดพระรูป
            พระพุทธรูปหินทราย คือโกลนของพระพุทธรูป เป็นการนำหินทรายมาขึ้นเป็นรูปพระพุทธรูปด้วยการสลัก ถากเกลาอย่างคร่าวๆ ก่อนตกแต่งด้วยปูนปั้นหรือลงรักปิดทองจนเสร็จสมบูรณ์ เมื่อกาลเวลาผ่านไปพระพุทธรูปเหล่านี้ชำรุดปูนปั้นกะเทาะออกหมด จึงเหลือเพียงหินทรายที่เป็นโกลนของพระพระพุทธรูป ดังปรากฏเป็นพระพุทธรูปหินทรายตามวัดโบราณต่าง ๆ
            พระพุทธรูปหินทรายที่วัดพระรูป ตามประวัติกล่าวว่าเมื่อคราวที่สร้างเก๋งจีนใน พ.ศ. ๒๔๕๐ ได้มีการนำชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายที่พบภายในวัดมาบูรณะขึ้นใหม่เป็นองค์พระเพื่อนำไปประดิษฐานไว้ภายในเก๋งจีน ต่อมาเก๋งจีนถูกทิ้งร้าง พระพุทธรูปหินทรายส่วนใหญ่ชำรุดเสียหายเป็นชิ้นส่วนกระจัดกระจายอยู่ในบริเวณเก๋งจีน ทางวัดได้เก็บรวบรวมไว้และบางส่วนได้นำไปประกอบและบูรณะขึ้นใหม่เป็นองค์พระเก็บรักษาอยู่ในโบสถ์มอญ นอกจากนี้ ยังได้พบชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายอีกจำนวนหนึ่งจากการบูรณะเจดีย์เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๖ มีทั้งพระเศียรและส่วนของพระวรกาย ซึ่งเป็นหลักฐานที่สะท้อนประวัติศาสตร์วัดพระรูปในช่วงเวลานั้น   
            ชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายทั้งหมดเท่าที่พบซึ่งส่วนใหญ่เป็นชิ้นส่วนพระวรกาย ทำให้สันนิษฐานได้ว่าน่าจะมีมากกว่า ๔๐ องค์ เกือบทั้งหมดเป็นหินทรายสีเทา และพบที่เป็นหินทรายสีแดงหนึ่งองค์ มีหลายขนาดแตกต่างกัน สร้างขึ้นจากชิ้นส่วนหินทรายประกอบกัน ถ้าองค์พระขนาดไม่ใหญ่มักประกอบจากชิ้นส่วนจำนวน ๓ ชิ้น ได้แก่ ส่วนล่างคือพระวรกายท่อนล่างทั้งหมดรวมถึงพระหัตถ์ทั้งสองข้างที่สลักติดกับพระเพลา ส่วนกลางคือพระอุทรขึ้นไปถึงพระอุระ และส่วนบนคือพระศอขึ้นไปจนถึงพระเศียร แต่ถ้าองค์พระขนาดใหญ่จะประกอบด้วยส่วนชิ้นจำนวนมากขึ้น พระพุทธรูปส่วนใหญ่มีพุทธลักษณะคล้ายคลึงกัน คือ ประทับนั่งขัดสมาธิราบ แสดงปางมารวิชัย พระวรกายครองจีวรห่มเฉียง จีวรบางแนบพระวรกาย สังฆาฏิยาวจรดพระนาภี ชายสังฆาฏิมีลักษณะคล้ายเขี้ยวตะขาบ
            รูปแบบการสร้างและพุทธลักษณะดังกล่าว มีความสอดคล้องกับพระพุทธรูปหินทรายที่พบในศิลปะอยุธยาช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ที่แสดงถึงอิทธิพลของศิลปะสุโขทัยเป็นอย่างมากแล้ว อาทิ พระพุทธรูปหินทรายที่วัดมหาธาตุ พระนครศรีอยุธยา ในเมืองสุพรรณบุรียังได้พบพระพุทธรูปหินทรายที่มีรูปแบบศิลปะและอายุใกล้เคียงกันกับที่วัดพระรูปอีกหลายแห่ง อาทิ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ วัดสนามชัย วัดโพธิ์คลาน เป็นต้น พระพุทธรูปหินทรายแบบนี้เป็นที่นิยมอย่างมากมาก่อนแล้วในเมืองอยุธยา จึงสันนิษฐานว่าพระพุทธรูปหินทรายที่ปรากฏในเมืองสุพรรณบุรีอาจจะเป็นการนำมาจากเมืองอยุธยาก็เป็นได้     

พระพุทธรูปหินทรายสีแดงที่พบเพียงองค์เดียวในวัดพระรูป ได้รับการบูรณะแล้ว จัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์วัดพระรูป

เศียรพระพุทธรูปหินทราย ในพิพิธภัณฑ์วัดพระรูป

ชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายในบริเวณวัดพระรูป

พระพุทธรูปหินทรายที่พบจากการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป 
            ในการบูรณะเจดีย์เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๖ ได้มีการขุดตรวจส่วนฐานของเจดีย์ จากการขุดตรวจฐานทางด้านทิศใต้ขององค์เจดีย์ได้พบชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายจำนวน ๗ ชิ้น โดยพบบริเวณชั้นฐานเขียงชั้นล่างของฐานบัวลูกแก้วมุมด้านตะวันตกเฉียงใต้และด้านใต้ ประกอบด้วย พระเศียรจำนวน ๒ ชิ้น พระวรกายส่วนบนจำนวน ๔ ชิ้น และพระวรกายส่วนล่างจำนวน ๑ ชิ้น
            เศียรพระพุทธรูปหินทราย ๒ ชิ้น ชิ้นหนึ่งอยู่ในสภาพเกือบสมบูรณ์พร้อมพระรัศมีที่แกะสลักแยกชิ้นกัน ขนาดความสูง ๒๕ ซม. กว้าง ๑๕ ซม. ลักษณะพระพักตร์เรียวยาวรูปไข่ มีไรพระศก ขมวดพระเกศาเล็ก พระรัศมีเป็นเปลว พระเนตรเหลือบต่ำ พระขนงต่อกันเป็นปีกกา พระนาสิกโด่ง พระโอษฐ์ยิ้มเล็กน้อย มีร่องรอยการทาสีแดงชาด อีกชิ้นหนึ่งตัดขาดแค่พระเกตุมาลา ไม่มีพระรัศมี มีขนาดความสูง ๑๖.๕ ซม. กว้าง ๑๒ ซม. ลักษณะพระพักตร์คล้ายคลึงกัน แต่ชำรุดลบเลือนไปมาก[1]
            สำหรับชิ้นส่วนพระวรกายส่วนบนอยู่ในสภาพค่อนข้างชำรุดพระกรหักหาย ครองจีวรห่มเฉียง จีวรบางแนบพระวรกาย สังฆาฏิยาวจรดพระนาภี ชายสังฆาฏิมีลักษณะคล้ายเขี้ยวตะขาบ และมีร่องรอยการทาสีแดงชาด ส่วนชิ้นส่วนพระวรกายส่วนล่าง ประทับขัดสมาธิราบ แสดงปางมารวิชัย และมีร่องรอยการทาสีแดงชาด[2] พุทธศิลป์ของพระพักตร์พระพุทธรูปหินทรายที่ขุดพบ แสดงให้เห็นถึงการรับอิทธิพลศิลปะสุโขทัยเป็นอย่างมาก มีรูปแบบร่วมสมัยกันกับพระพุทธรูปหินทรายที่พบในศิลปะอยุธยาช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ อาทิ พระพุทธรูปหินทรายที่วัดมหาธาตุ พระนครศรีอยุธยา เป็นต้น
            การพบชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายบริเวณชั้นฐานเขียงชั้นล่างของฐานบัวลูกแก้วมุมด้านตะวันตกเฉียงใต้และด้านใต้ ก่อนการถมปิดฐานในคราวบูรณะเจดีย์ครั้งใหญ่ที่สันนิษฐานว่าอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ นั้นแสดงให้เห็นว่าพระพุทธรูปหินทรายชุดนี้น่าจะสร้างขึ้นก่อนการบูรณะเจดีย์ ในเบื้องต้นสันนิษฐานว่าพระพุทธรูปหินทรายชุดนี้น่าจะสร้างขึ้นในราวช่วงแรกของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ก่อนการบูรณะเจดีย์ครั้งใหญ่ในช่วงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ 

ชิ้นส่วนพระพุทธรูปหินทรายที่พบจากการขุดแต่งเจดีย์วัดพระรูป
ที่มาภาพ: กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗).

โบสถ์มอญ
            โบราณสถานแห่งนี้ไม่ปรากฏประวัติความเป็นมาที่แน่ชัด ตามคำบอกเล่าชาวบ้านเรียกว่าโบสถ์มอญ และเล่าว่าเคยมีใบเสมาปักอยู่โดยรอบ แต่เดิมโบราณสถานนี้เหลือเพียงผนังอาคารด้านหลังและด้านข้างของพระประธาน ผนังมีความหนาประมาณ ๕๐ เมตร ส่วนภายในเป็นที่ประดิษฐานของพระพุทธรูปประธานบนฐานชุกชีลักษณะเตี้ย ตั้งหันพระพักตร์ไปทางด้านทิศตะวันตก  
            ต่อมาภายหลังในสมัยพระครูสุนทรสุวรรณกิจ (หลวงพ่อดี) ได้มีการบูรณะเพิ่มเติม ด้วยการก่อผนังขึ้นใหม่ทั้งสี่ด้านในผังสี่เหลี่ยมผืนผ้า โดยปิดล้อมผนังอาคารเดิมไว้ด้านใน ขนาดอาคารกว้างประมาณ ๖.๒ เมตร ผนังใหม่นี้ยังก่อสูงขึ้นไปทำหน้าที่รองรับส่วนของหลังคาที่ทำขึ้นอย่างเรียบง่ายดังปรากฏในปัจจุบัน และได้มีการบูรณะพระพุทธรูปประธานภายในอาคารด้วย ดังในปัจจุบันปรากฏเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิราบ แสดงปางมารวิชัย มีพุทธศิลป์แบบพื้นบ้าน พระพักตร์กลม พระวรกายล่ำสัน องค์พระเตี้ย หน้าตักใหญ่ ขนาดหน้าตักกว้างประมาณ ๒.๗๕ เมตร สูงประมาณ ๓.๕๐ เมตร 
            ลักษณะสำคัญของโบราณสถานแห่งนี้คือ การสร้างอาคารที่มีลักษณะเล็กและแคบเพียงเพื่อให้ครอบคลุมพระประธาน ทำให้พระประธานมีขนาดใหญ่เมื่อเทียบกับขนาดอาคาร และฐานชุกชีที่รองรับพระประธาน มีลักษณะเตี้ยและขนาดค่อนข้างกว้างใหญ่เมื่อเทียบกับขนาดอาคาร ลักษณะโดยรวมของโบราณสถานแห่งนี้ แสดงให้เห็นถึงคติการสร้างพระพุทธรูปขนาดใหญ่ในอาคารขนาดเล็ก ซึ่งเป็นที่นิยมในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๙ - ๒๐
            เอกลักษณ์เฉพาะของโบราณสถานแห่งนี้ คือการประดิษฐานพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางด้านทิศตะวันตก ซึ่งตรงกันข้ามกับคติโดยทั่วไปที่นิยมตั้งพระประธานหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันออกหรือหันพระพักตร์ลงแม่น้ำ โบราณสถานที่มีเอกลักษณ์เฉพาะเช่นนี้ในบริเวณเมืองสุพรรณยังพบได้อีกสองแห่ง คือ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ และวัดป่าเลไลยก์ ซึ่งนิยมเรียกกันว่าโบสถ์มอญเช่นเดียวกัน สันนิษฐานว่า คติการประดิษฐานพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางด้านทิศตะวันตกดังกล่าว มีความสัมพันธ์กับความนิยมเรียกชื่อโบสถ์มอญ โดยกล่าวกันว่าชาวมอญเป็นผู้สร้างโบสถ์เหล่านี้ และตั้งพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันตกซึ่งเป็นทิศที่ตั้งของเมืองมอญ อย่างไรก็ดี ยังคงมีคำถามจำนวนมากเกี่ยวกับข้อสันนิษฐานนี้ที่รอการพิสูจน์ต่อไป

พระพุทธรูปประธานในโบสถ์มอญวัดพระรูป

โบสถ์มอญวัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรีและวัดป่าเลไลยก์ 
            โบราณสถาน “โบสถ์มอญ” ตามที่ชาวเมืองสุพรรณนิยมเรียกกันนั้น นอกจากจะพบที่วัดพระรูปแล้ว ยังพบอีกที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรีและวัดป่าเลไลยก์ โดยมีความคล้ายกันคือพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันตก           
            โบสถ์มอญวัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรี ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ของพระปรางค์ ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันตก ในอดีตตัวอาคารที่ก่ออิฐถือปูนและเครื่องหลังคาคงชำรุดทรุดโทรมลงหมด เมื่อบูรณะจึงทำเสาไม้รองรับหลังคาที่ทำอย่างขึ้นใหม่แทน โดยรอบอาคารมีการปักใบเสมา เป็นที่น่าสังเกตว่ามีการทำผนังอิฐเบื้องหลังพระประธานซึ่งเป็นลักษณะที่คล้ายกับโบสถ์มอญวัดพระรูป 

พระพุทธรูปประธานในโบสถ์มอญวัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุพรรณบุรี

            โบสถ์มอญวัดป่าเลไลยก์ ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของวิหารหลวงพ่อโต (พระพุทธรูปปางป่าเลไลยก์) จากภาพถ่ายเก่าพบว่าแต่เดิมมีสภาพชำรุดทรุดโทรมอย่างมาก ตัวอาคารก่ออิฐถือปูน มีประตูอยู่ทางด้านทิศตะวันตก ไม่มีช่องหน้าต่าง (กรมศิลปากรได้ดำเนินการบูรณะใน พ.ศ. ๒๕๔๐) ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปประธานหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันตก อย่างไรก็ดี บริเวณรอบโบสถ์หลังนี้ไม่พบร่องรอยการปักใบเสมาซึ่งเป็นเช่นเดียวกับโบสถ์มอญวัดพระรูป

พระพุทธรูปประธานในโบสถ์มอญวัดป่าเลไลยก์ 

เอกสารอ้างอิง
[1] กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗), ๑๕-๑๖.
[2] กรมศิลปากร, รายงานการบูรณะเจดีย์วัดพระรูป ต. ท่าพี่เลี้ยง อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี (เอกสารอัดสำเนา) (ม.ป.ท., ๒๕๓๗), ๑๕-๑๖.

บทความวิชาการ
"พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป"

พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป

ประวัติความเป็นมาของพระพุทธบาทไม้
            หลักฐานแผ่นไม้จารึกเรื่องสร้างมณฑปประดิษฐานพระพุทธบาทไม้วัดพระรูปเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ กล่าวถึงความเป็นมาของพระพุทธบาทไม้ว่า “ได้รับข่าวเล่ากันต่อๆ มาว่า ฝ่าพระพุทธบาทนี้ลอยน้ำมาแต่เหนือกับพระพุทธรูปหนึ่งองค์นี้ก่อนกรุงเก่า” อย่างไรก็ดี มนัส โอภากุล ปราชญ์เมืองสุพรรณได้บันทึกไว้ว่า พระเทพวุฒาจารย์ (หลวงพ่อเปลื้อง) อดีตเจ้าอาวาสวัดสุวรรณภูมิ ได้เล่าว่า ได้ยินสืบต่อมาว่า เดิมพระพุทธบาทนี้อยู่ที่วัดเขาดิน อำเภอเมือง จังหวัดสุพรรณบุรี ต่อมาเมื่อคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ พระภิกษุรูปหนึ่งได้ขนย้ายพระพุทธบาทไม้ไปซ่อนพวกพม่า จนกระทั่งต่อมาได้ประดิษฐานอยู่ที่วัดพระรูปจนถึงปัจจุบัน[1]
            ใน พ.ศ. ๒๔๕๙ พระแจงวินัยธรวัดพระรูป จึงได้ชักชวนชาวบ้านและคณะสงฆ์ผู้มีจิตศรัทธา ร่วมกันบริจาคทรัพย์เพื่อสร้างมณฑปดังปรากฏรายนามบนแผ่นไม้ ทั้งนี้ ยังมีการจัดงานนมัสการพระพุทธบาทเป็นประจำในช่วงวันที่ ๓-๗ เดือนเมษายน ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความเลื่อมใสศรัทธาของชาวบ้านและพระสงฆ์ ที่มีต่อพระพุทธบาทไม้วัดพระรูปมาตั้งแต่อดีต 

แผ่นไม้จารึกการสร้างมณฑปประดิษฐานพระพุทธบาทไม้ ริมแม่หน้าวัดพระรูป

พระพุทธรูปหินทรายคู่พระพุทธบาทไม้
             พุทธพุทธรูปสลักขึ้นจากหินทรายสีเทาชิ้นเดียวทั้งองค์ พุทธศิลป์จัดอยู่ในกลุ่มพระพุทธรูปสมัยอยุธยาตอนต้น (ราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐) หรือที่นิยมเรียกกันว่าศิลปะอู่ทองรุ่นที่ ๓ มีพุทธลักษณะสืบต่อมาจากพระพุทธรูปศิลปะอู่ทองรุ่นที่ ๒ โดยได้รับอิทธิพลจากพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัยหมวดใหญ่อย่างชัดเจน คือเป็นพระพุทธรูปแสดงปางมารวิชัย ประทับนั่งขัดสมาธิราบ พระรัศมีรูปเปลวไฟมีกลีบบัวประดับ เม็ดพระศกค่อนข้างเล็ก พระพักตร์วงรูปไข่ พระเนตรเหลือบลงต่ำ พระขนงโก่งโค้ง มีเส้นไรพระศก กึ่งกลางไรพระศกหยักแหลมลงล้อกับพระขนง พระกรรณค่อนข้างสั้นมีเส้นตัดแนวเฉียง องค์พระชะลูด ครองจีวรห่มเฉียง ชายสังฆาฏิเป็นแถบใหญ่ยาวจรดพระนาภี ปลายสังฆาฏิตัดตรง

พระพุทธรูปหินทรายคู่พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

            พระพุทธรูปองค์นี้ประดิษฐานอยู่คู่กับพระพุทธบาทไม้มาช้านาน ดังปรากฏในภาพถ่ายเก่าของวัดพระรูป เชื่อว่าคือพระพุทธรูปองค์ที่กล่าวถึงในจารึกบนแผ่นไม้คราวสร้างมณฑปริมน้ำใน พ.ศ. ๒๔๕๙ ความว่า “ได้รับข่าวเล่ากันต่อ ๆ มาว่า ฝ่าพระพุทธบาทนี้ลอยน้ำมาแต่เหนือกับพระพุทธรูปหนึ่งองค์นี้ก่อนกรุงเก่า”

ภาพถ่ายเก่าในสมัยพระครูถาวรสุวรรณคุณ (คำ ถาวโร) หรือหลวงพ่อคำ ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดพระรูปตั้ง(พ.ศ. ๒๔๗๑ - ๒๕๒๔) สังเกตเห็นพระพุทธรูปหินทรายคู่กับพระพุทธบาทไม้

โบราณสถานวัดเขาดิน 
             วัดเขาดิน ตั้งอยู่ใกล้กับลำน้ำท่าว้า ใน ต. สระแก้ว อ. เมือง จ. สุพรรณบุรี ภายในวัดมีโบราณสถานเจดีย์ ฐานทักษิณก่ออิฐบนเนินดินอัดแน่นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีลานทักษิณกว้าง พบร่องรอยเสา คาน และรอยกระเบื้องบนผนังเรือนธาตุ เรือนธาตุเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส แต่เดิมคงประดับพระพุทธรูปโดยรอบเรือนธาตุ ส่วนยอดเป็นมาลัยลูกแก้ว ๓ ชั้นรองรับองค์ระฆัง องค์ระฆังมีขนาดเล็ก นักวิชาการบางท่านจัดเจดีย์วัดเขาดินอยู่ในกลุ่มเจดีย์วัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์วัดอโยธยา (เดิม) พระนครศรีอยุธยา[2] กรมศิลปากรดำเนินการขุดแต่งและบูรณะโบราณสถานเจดีย์วัดเขาดิน สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นตามคติความเชื่อเรื่องไตรภูมิ ในต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ตามรูปแบบศิลปะสุพรรณภูมิ   
            นักวิชาการท้องถิ่นวิเคราะห์ว่า ในพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คราวที่พระองค์ท่านเสด็จไปสักการะสระศักดิ์สิทธิ์ทั้ง ๔ ที่ลำน้ำท่าว้า และคำบอกเล่าของคนเก่าคนแก่ที่ยังมีชีวิตอยู่ในปัจจุบัน ยืนยันว่ามีคลองจากแม่น้ำท่าว้าไหลมาออกแม่น้ำสุพรรณบุรีได้ แต่ในปัจจุบันอาจมีบางตอนที่ตื้นเขินและมีถนนตัดผ่าน ไม่ได้เป็นเส้นทางคมนาคมทางน้ำเหมือนแต่ก่อน[3]
            พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปเริ่มเป็นที่รู้จักเมื่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ กล่าวถึงในสาส์นสมเด็จเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๔ ว่าเป็นพระบาทตะแคง การทำรูปบัลลังก์ไม่มีรูปพระพุทธเจ้านั้นน่าจะเป็นแบบคติดั้งเดิม และมีการออกแบบจัดมงคล ๑๐๘ ในวงกลม[4] หลังจากนั้นใน พ.ศ. ๒๔๖๖ ครั้งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จเมืองสุพรรณ มีพระราชประสงค์ทอดพระเนตรพระพุทธบาทนี้ จึงโปรดฯ ให้เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) นำพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมาถวายทอดพระเนตร ณ ศาลหลักเมืองสุพรรณบุรี พร้อมทั้งโปรดให้บันทึกภาพไว้เป็นหลักฐาน[5]
            การศึกษาที่ผ่านมาเกี่ยวกับพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป นักวิชาการส่วนใหญ่มุ่งเน้นศึกษาทางด้านรูปแบบศิลปะเป็นสำคัญ อาทิ อาจารย์ น. ณ ปากน้ำ วิเคราะห์ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปทำรูปบัลลังก์ที่ไม่มีพระพุทธรูปประดิษฐานคล้ายกับคติเก่า และลวดลายสลักที่เป็นลายดอกไม้ใบไม้เครือเถาซึ่งบางส่วนเหมือนกับลายสมัยอโยธยา-สุพรรณภูมิ จึงจัดเป็นฝีมือช่างสุพรรณภูมิหรืออู่ทองตอนปลาย อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖ เป็นอย่างต่ำ[6] อาจารย์นันทนา ชุติวงศ์ วิเคราะห์ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีระบบการจัดวางรูปมงคล ๑๐๘ ในวงกลมกลางพระบาท ซึ่งเป็นระบบที่พบครั้งแรกสมัยสุโขทัยในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ โดยมีระเบียบการเรียงรูปมงคล ๑๐๘ เหมือนกับพระพุทธบาทสำริดจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร และได้กำหนดว่าคงจะมีอายุหลังพระพุทธบาทศิลาจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ที่สันนิษฐานว่าอยู่ในราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ เล็กน้อย[7] อย่างไรก็ดี Virginia McKeen วิเคราะห์ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีเนื้อหาที่ผิดยุคสมัยอย่างชัดเจน เช่นเดียวกับพระพุทธบาทจากวัดพระราม โดยกำหนดอายุจากรูปพระแม่ธรณีว่ามีลักษณะเหมือนกับจิตรกรรมฝาผนังที่วัดเกาะแก้วสุทธาราม เพชรบุรี จึงมีอายุอยู่ในรัชสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ[8]
            จากตัวอย่างการศึกษาที่ผ่านเห็นได้ว่ายังคงมีปัญหาเกี่ยวกับพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป ทั้งในประเด็นเรื่องแบบศิลปะและการกำหนดอายุ นอกจากนี้ ยังเป็นที่น่าสนใจด้วยว่ามงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ และรูปพระพุทธประวัติบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีความหมายทางประติมานวิทยาอย่างไร ซึ่งในประเด็นนี้ยังไม่ได้รับศึกษาจากนักวิชาการ

พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป: พระพุทธบาทสองด้านที่ประดิษฐานในลักษณะตะแคงแนวนอน
            พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป มีลักษณะเป็นภาพสลักบนแผ่นไม้เนื้อแข็งรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า วิธีการสลักมีทั้งการถากเป็นรูปลายเส้น การสลักแบบนูนต่ำ และการสลักแบบนูนสูงเป็นรูปลอยตัว ขนาดประมาณกว้าง ๗๔ ซม. ยาว ๒๒๒ ซม. และหนา ๑๐ ซม. ด้านหนึ่งเป็นรูปพระพุทธบาทและมีรูปบุคคล ๔ รูปอยู่ด้านข้าง ส่วนอีกด้านหนึ่งเป็นรูปพระพุทธประวัติตอนตรัสรู้ที่ประกอบด้วยรูปมารผจญ-ชนะมาร มีร่องรอยการลงรักปิดทองทั้งสองด้าน พระพุทธบาทนี้เป็นพระบาทเบื้องขวา แกะสลักรูปพระพุทธบาทให้มีลักษณะนูนออกมา พระพุทธบาทมีรูปทรงเป็นเรขาคณิตทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้าปลายด้านหนึ่งมน แสดงพระอังคุฐใหญ่กว่านิ้วอื่น มีเส้นรอบรูปและเส้นแบ่งแสดงนิ้วพระบาทเป็นเส้นตรงและวงโค้ง รูปทรงไม่เป็นธรรมชาติ มีการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ ประการอยู่ในธรรมจักรที่มีขนาดใหญ่เต็มส่วนกว้างของฝ่าพระบาท พื้นพระบาทและนิ้วพระบาทสลักเป็นเส้นลายก้นหอย ด้านข้างของพระพุทธบาททำเป็นกรอบรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ภายในมีรูปบุคคลสวมเครื่องทรง ถือพระขรรค์นั่งในท่ามหาราชลีลา กล่าวได้ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปสลักรูปบนแผ่นไม้ที่มีเจตนาให้เป็นแนวนอน และให้ตั้งตะแคงขึ้นเพื่อให้มองเห็นรูปได้ทั้งสองด้าน การทำพระพุทธบาทในลักษณะนี้ไม่ค่อยเป็นที่นิยมโดยทั่วไปมากนัก พบตัวอย่างให้เห็นในศิลปะอยุธยา คือพระพุทธบาทศิลาพบที่อยุธยา ด้านหน้าเป็นรูปรอยพระพุทธบาท ด้านหลังเป็นรูปธรรมจักร[9] สำหรับการประดิษฐานพระพุทธบาทในลักษณะตะแคงนั้น มีตัวอย่างเหลือปรากฏให้เห็นเป็นรูปพระพุทธบาทอยู่ทั้งสองข้างของทางเข้าพระปรางค์ประธานวัดพุทไธสวรรย์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

พระพุทธบาทไม้วัดพระรูปประดิษฐานในลักษณะตะแคงแนวนอน

            รูปแบบของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปสลักให้มีลักษณะนูนเป็น “รูปพระพุทธบาท” อันแสดงถึงฝ่าพระบาทของพระพุทธเจ้า เป็นสัญลักษณ์ที่เคยใช้แทนองค์พระพุทธเจ้ามาตั้งแต่ศิลปะอินเดียโบราณยุคที่ยังไม่มีการทำพระพุทธรูป เช่นเดียวกับรูปธรรมจักร ต้นโพธิ์ และบัลลังก์ และยังใช้สืบเนื่องกันมาอีกระยะหนึ่งในสมัยที่มีการทำพระพุทธรูปแล้ว โดยนิยมสลักหินให้นูนขึ้นเป็นรูปพระพุทธบาทคู่มีธรรมจักรกลางฝ่าพระบาท รูปพระพุทธบาทนี้จัดเป็นปูชนียวัตถุแบบ “อุเทสิกะเจดีย์” คือสิ่งที่สร้างขึ้นเพื่อเป็นสัญลักษณ์แทนพระพุทธเจ้า หรือเป็นที่ระลึกถึงพระพุทธเจ้า[10] มีทั้งที่เป็นรูปทรงคล้ายรอยเท้ามนุษย์ตามธรรมชาติซึ่งมักพบในศิลปะแบบคันธาระ และรูปทรงเรขาคณิตทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้าปลายด้านหนึ่งมนซึ่งมักพบในศิลปะแบบอมราวดี[11] รูปแบบพระพุทธบาทและคติความเชื่อนี้ได้สืบทอดต่อมาในลังกา มีทั้งในลักษณะรูปพระพุทธบาทคู่และรูปพระพุทธบาทเดี่ยว รูปพระบาทคู่นั้นส่วนใหญ่ทำตามแบบและประเพณีที่รับมาจากศิลปะอินเดียแบบอมราวดี คือทำเป็นรูปสลักนูนอยู่ในกรอบสี่เหลี่ยม และน่าจะมีเจตนาให้เป็นฝ่าพระบาทของพระพุทธเจ้า[12] สำหรับในประเทศไทยมีความนิยมในการทำรูปพระพุทธบาทน้อยมาก โดยส่วนใหญ่นิยมทำในลักษณะเป็นรอยพระพุทธบาทที่แกะสลักเว้าลึกลงไป รูปพระพุทธบาทที่เก่าแก่ที่สุดในไทยน่าจะได้แก่พระพุทธบาทที่วัดเขาดีสลัก จังหวัดสุพรรณบุรี กล่าวได้ว่าการสร้างพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปให้มีลักษณะเป็น “รูปพระพุทธบาท” อันเป็นสัญลักษณ์เก่าแก่แทนพระพุทธเจ้า และเป็นรูปแบบศิลปะที่มีเอกลักษณ์เฉพาะในยุคสมัยนั้น สะท้อนให้เห็นถึงเจตนาในการสร้างสรรค์รูปแบบศิลปกรรมเพื่อความหมายพิเศษบางประการที่แตกต่างไปจากรอยพระพุทธบาทโดยทั่วไป

มงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ ประการบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป
            คัมภีร์เกี่ยวกับมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาท ในชั้นพระสูตรพบว่า มหาปทานสูตร ในทีฑนิกาย สุตตันตปิฎก[13] ลักขณสูตร ในทีฑนิกาย สุตตันตปิฎก[14] และพรหมายุสูตร มัชฌิมนิกาย สุตตันตปิฎก[15]  มีการกล่าวถึงมหาบุรุษลักษณะ ๓๒ ประการ ในพุทธลักษณะที่ ๒ ความมีลายกงจักรที่ฝ่าพระบาท คือมีลายกงจักร ๑,๐๐๐ ซี่ มีดุมของกงจักรปรากฏท่ามกลางพื้นพระบาท มีลวดลายวงกลมกำหนดด้วยดุม มีวงกลมล้อมหน้าดุม มีท่อน้ำ มีซี่ มีลวดลายวงกลมในซี่ มีกง และมีกงแก้วมณี โดยทั้ง ๓ พระสูตรนี้ไม่มีการกล่าวถึงมงคลรูปสัญลักษณ์บนฝ่าพระพุทธบาท อย่างไรก็ดี พระสูตรอื่น ๆ รวมถึงในคัมภีร์พุทธวงศ์ มีการกล่าวถึงมงคลรูปสัญลักษณ์ไว้ ๗ ประการ ได้แก่ รูปธงชัย (ธช), รูปธงผืนผ้า (ปตาก), รูปแส้จามร (วาลพีชนี), รูปฉัตร (ฉตฺต), แก้ววิเชียร (วชิร), ถ้วยใส่เครื่องสังเวย (วฑฺฒมาน) และขอช้าง (องฺกุส)[16] ต่อมาในสมัยอรรถกถาพบว่าคัมภีร์สุมังคลวิลาสินี อรรถกถาของมหาปทานสูตรในทีฑนิกาย[17] และคัมภีร์ปปัญจสูทนี อรรถถกถามัชฌิมนิกาย[18] ที่แต่งโดยพระพุทธโฆสาจารย์ กล่าวถึงมงคลรูปสัญลักษณ์บนฝ่าพระพุทธบาท ๓๙ ประการ อย่างไรก็ตามอรรถกถาเหล่านี้กล่าวถึงมงคลไม่ครบ ๑๐๘ ประการ
            คัมภีร์ที่กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทอย่างสมบูรณ์พบในคัมภีร์สมันตภัททิกะ ซึ่งเป็นคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ ที่แต่งโดยพระอุปติสสะ ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๐ กล่าวถึงเครื่องหมายมงคล ๑๐๘ บนฝ่าพระบาทของพระศรีอริยเมตไตรย์ที่เป็นพระอนาคตพุทธเจ้า สำหรับคัมภีร์ที่กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ บนฝ่าพระบาทพระพุทธเจ้าพบในคัมภีร์ชินาลังการฎีกา ที่แต่งโดยพระพุทธรักขิตะ ในพุทธศตวรรษที่ ๑๗[19] คัมภีร์ทั้งสองมีลำดับมงคลบางรูปแตกต่างกันซึ่งอาจเกิดจากการจารผิดต่อ ๆ กันมาทำให้ข้อความคลาดเคลื่อนไปจากเดิม[20] นอกจากนี้ ยังได้พบในคัมภีร์ปัชชมธุ ที่แต่งโดยพระพุทธัปปิยะ ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖[21] รวมถึงได้พบในคัมภีร์ที่แต่งขึ้นนอกอินเดียและลังกาในคัมภีร์ปาทวันทนา ที่แต่งโดยมหาอำมาตย์ศรีจตุรังคพล ในสมัยพระเจ้าสีหสูร (พ.ศ. ๑๘๙๔ - ๑๙๐๔) แห่งราชวงศ์ปินยะ ประเทศพม่า แต่งโดยอาศัยข้อความจากคัมภีร์อรรถกถาของอนาคตวงศ์และคัมภีร์ชินาลังการฎีกา[22] แต่ก็พบว่ามีลำดับมงคลบางรูปแตกต่างไปจากทั้งสองคัมภีร์ในปัจจุบัน[23] ซึ่งคัมภีร์ปาทวันทนานี้ได้แพร่มาถึงไทยในชื่อคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณ[24]
            สำหรับในลุ่มน้ำภาคกลางประเทศไทย คัมภีร์ที่กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทคงแพร่หลายมาแล้วอย่างน้อยในพุทธศตวรรษที่ ๑๙ โดยพบร่องรอยว่าคัมภีร์ชินาลังการฎีกาเป็นที่แพร่หลายอยู่ในสุโขทัยช่วงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๙ เห็นได้จากพญาลิไทใช้เป็นคัมภีร์อ้างอิงในการเรียบเรียงไตรภูมิพระร่วง[25] ที่วัดตระพังช้างเผือกนอกเมืองสุโขทัยได้พบหลักฐานศิลาจารึกหลักที่ ๑๐๒[26] กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาท[27] จารึกระบุการสร้างตรงกับ พ.ศ. ๑๙๒๒[28] ซึ่งมีเนื้อความของฉันท์บทแรกคล้ายกันกับคัมภีร์พุทธบาทมงคล[29] และยังได้พบในคัมภีร์อรรถกถาพุทธบาทมงคล ที่น่าจะแต่งขึ้นในอยุธยาในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐[30] นอกจากนี้ ยังได้พบในคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารขึ้นในปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓[31] กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ บนฝ่าพระบาทโดยเปรียบเทียบกับคุณลักษณะของพระพุทธเจ้า[32] คัมภีร์เกี่ยวกับมงคล ๑๐๘ แต่ละฉบับมีรายละเอียดในเรื่องของรายการมงคลและการจัดเรียงมงคลบางประการแตกต่างกัน คงเนื่องจากเป็นการจารต่อกันมาเป็นเวลาอันยาวนานจึงทำให้เกิดข้อความคลาดเคลื่อนไปจากเดิม คัมภีร์เหล่านี้น่าจะเป็นแรงบันดาลใจในการสร้างพระพุทธบาทที่ประกอบด้วยมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ ประการ
            จากการประมวลทั้งในคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีร์ชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา ซึ่งเป็นคัมภีร์ชุดแรกที่กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ พบว่ามีรูปสัญลักษณ์ ดังนี้ ๑. สตฺติ (รูปหอก) ๒. สิริวจฺโฉ (รูปเรือนยอด) ๓. นนฺทิยาวัฎฺฏํ (รูปดอกพุดซ้อน) ๔. โสวตฺถิกํ (รูปสวัสติกะ) ๕. วฎํสกํ (รูปดอกไม้กรองบนศีรษะ) ๖. วฑฺฒมานํ (รูปถ้วยใส่เครื่องสังเวย) ๗. ภทฺทปีฐํ (รูปตั่งทอง) ๘. องฺกุโส (รูปขอช้าง) ๙. ปาสาโท (รูปปราสาท) ๑๐. โตรณํ (รูปเสาระเนียด) ๑๑. เสตจฺฉตฺตํ (รูปเศวตฉัตร) ๑๒. ขคฺคํ (รูปพระขรรค์) ๑๓. ตาลวณฺฏํ (รูปพัดใบตาล) ๑๔. โมรหตฺถํ (รูปพัดหางนกยูง) ๑๕. อุณฺหีสํ (รูปกรอบหน้า) ๑๖. ปตฺตํ (รูปบาตร) ๑๗. มณิ (รูปแก้วมณี) ๑๘. สุมนทามํ (รูปพวงดอกมะลิ) ๑๙. นีลุปฺปลํ (รูปดอกบัวขาบ) ๒๐. รตฺตุปฺปลํ (รูปดอกบัวแดง) ๒๑. เสตุปฺปลํ (รูปดอกบัวขาว) ๒๒. ปทุมํ (รูปดอกปทุม) ๒๓. ปุณฺฑรีกํ (รูปดอกปุณฑริก หรือดอกบัวเผื่อน, ดอกบัวขาว) ๒๔. ปุณณฆโฏ (รูปหม้อใส่น้ำเต็ม) ๒๕. ปุณฺณปาติ (รูปถ้วยใส่น้ำเต็ม) ๒๖. สมุทฺโท (รูปมหาสมุทร) ๒๗. จกฺกวาฬกํ (รูปภูเขาจักรวาล) ๒๘. หิมวา (ภูเขาหิมพานต์) ๒๙. สิเนรุ (รูปภูเขาพระสุเมรุ) ๓๐. สูริโย (รูปดวงอาทิตย์) ๓๑. จนฺทิมา (รูปดวงจันทร์) ๓๒. นกฺขตฺตํ (รูปดาวนักษัตร) ๓๓. - ๓๖. จตุโร มหาทีปา ปริตฺตทีปา (รูปทวีปใหญ่ทั้ง ๔ ทวีปน้อย ๒,๐๐๐) ๓๗. สปริโส จกฺกวตฺติ (รูปพระเจ้าจักรพรรดิและบริวาร) ๓๘. ทกฺขิณาวตฺตเสตสงฺโข (รูปสังข์ขาวที่เวียนขวา) ๓๙. สุวณฺณมจฺฉยุคลํ (รูปปลาทองคู่) ๔๐. จกฺกํ (รูปกงจักร) ๔๑. - ๔๗. สตฺต มหาคงฺคา (รูปแม่น้ำใหญ่ ๗ สาย) ๔๘. - ๕๔. สตฺต มหาเสลา (รูปขุนเขา ๗ ลูกหรือเขาสัตตบริภัณฑ์) ๕๕. - ๖๑. สตฺต มหาสรา (รูปสระน้ำใหญ่ ๗ แห่ง) ๖๒. สุปณฺณราชา (รูปพญาครุฑ) ๖๓. สุสุมารโก (รูปจรเข้) ๖๔. ธโช (รูปธงชัย) ๖๕. ปฏากํ (รูปธงผืนผ้า) ๖๖. รตนปาฏงฺกี (รูปวอทอง) ๖๗. สุวณฺณวาลวีชนี (รูปแส้จามรทอง) ๖๘. เกลาสปพฺพโต (รูปภูเขาไกรลาส) ๖๙. สีหราชา (รูปพญาราชสีห์) ๗๐. พฺยคฺฆราชา (รูปพญาเสือโคร่ง) ๗๑. วลาหโก อสฺสราชา (รูปพญาม้าวลาหก) ๗๒. อุโปสถฉทฺทนฺตหตฺถิราชา (รูปพญาช้างอุโบสถและช้างฉัททันต์)[33] ๗๓. วาสุกี อุรคราชา (รูปพญานาควาสุกี) ๗๔. หํสราชา (รูปพญาหงส์) ๗๕. อุสภราชา (รูปพญาวัว) ๗๖. เอราวโณฺ นาคราชา (รูปพญาช้างเอราวัณ) ๗๗. สุวณฺณมกโร (รูปมังกรทอง) ๗๘. จตุมมุขา สุวณฺณนาวา (รูปเรือทองสี่หน้า) ๗๙. สวจฺฉกา คามี (รูปแม่โคนม) ๘๐. กินนโร (รูปกินนร) ๘๑. กินฺนรี (กินนรี) ๘๒. กรวีโก (รูปนกการเวก) ๘๓. มยูรราชา (รูปพญานกยูง) ๘๔. โกญฺจราชา (รูปพญานกกระเรียน) ๘๕. จกฺกวากราชา (รูปพญานกจากพราก) ๘๖. ชีวณฺชีวกราชา (รูปพญานกโพรดก) ๘๗. - ๙๒. ฉ กามาวจรเทวโลกา (รูปเทวโลก) ๙๓ - ๑๐๘. โสฬส พฺรหฺมาโลกาติ (รูปพรหมโลก ๑๖ ชั้น)[34] 

มงคล ๑๐๘ บนฝ่าพระพุทธบาทไม้

            เมื่อวิเคราะห์ตีความมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป โดยอาศัยเนื้อหาที่ประมวลจากคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับข้างต้น พบว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีวิธีการจัดเรียงมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ ในลักษณะวงกลม โดยเริ่มต้นที่รูปหอก (สตฺติ) ในวงกลมแถวในสุด[35] เวียนทักษิณาวรรต (เวียนตามเข็มนาฬิกา) จนครบรอบ แล้วจึงต่อด้วยรูปสัญลักษณ์ในวงกลมชั้นถัดออกมา จนกระทั่งถึงรูปพรหมโลก (โสฬสพฺรหฺมาโลกาติ) องค์สุดท้ายในวงกลมชั้นนอกสุด สามารถตีความมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปได้ดังนี้
๑. รูปหอก (สตฺติ)                                     ๓๑. ?                                                          ๖๑. รูปแส้ (สุวณฺณวาลวีชนี)
๒. รูปบุคคล (สิริวจฺโฉ)                              ๓๒. รูปบุคคล (สปริโส จกฺกวตฺติ)              ๖๒. รูปภูเขา (เกลาสปพฺพโต)
๓. รูปดอกไม้ (นนฺทิยาวัฎฺฏํ)                     ๓๓. ?                                                         ๖๓. รูปราชสีห์ (สีหราชา)
๔. รูปดอกไม้ ?                                         ๓๔. ?                                                          ๖๔. รูปพญาเสือโคร่ง (พฺยคฺฆราชา)
๕. รูปดอกไม้ (วฎํสกํ)                              ๓๕. รูปสังข์ (ทกฺขิณาวตฺตเสตสงฺโข)         ๖๕. รูปพญาเสือ
๖. รูปภาชนะมีฝาปิด (วฑฺฒมานํ)            ๓๖. ?                                                           ๖๖. รูปม้าวลาหก (วลาหโก อสฺสราชา)
๗. รูปแท่น (ภทฺทปีฐํ)                              ๓๗. ?                                                          ๖๗. รูปพญาช้างอุโบสถ (อุโปสถ)
๘. ?                                                          ๓๘. ?                                                          ๖๘. รูปพญาช้างฉัททันต์ (ฉทฺทนฺตหตฺถิราชา)
๙. รูปขอช้าง (องฺกุโส)                             ๓๙. ?                                                          ๖๙. รูปพญานาค (วาสุกี อุรคราชา)
๑๐. รูปซุ้มประตู (โตรณํ)                          ๔๐. ?                                                           ๗๐. รูปพญาหงส์ (หํสราชา)
๑๑. รูปเศวตฉัตร (เสตจฺฉตฺตํ)                  ๔๑. ?                                                           ๗๑. รูปพญาวัว (อุสภราชา)
๑๒. รูปพระขรรค์ (ขคฺโค)                        ๔๒. ?                                                           ๗๒. รูปพญาช้างเอราวัณ (เอราวโณฺ นาคราชา)
๑๓. รูปพัดใบตาล (ตาลวณฺฏํ)                 ๔๓. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๓. รูปมังกรทอง (สุวณฺณมกโร)
๑๔. รูปพวงดอกมะลิ ?                             ๔๔. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๔. ดอกไม้ ?
๑๕. รูปแก้วมณี ?                                      ๔๕. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)              ๗๕. รูปพระพรหม (จตุมมุขา)
๑๖. รูปกำหางนกยูง ?                              ๔๖. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๖. รูปเรือทอง (สุวณฺณนาวา)
๑๗. รูปมงกุฎ (อุณฺหีสํ)                            ๔๗. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๗. รูปพระแท่น
๑๘. รูปดอกบัว (นีลุปฺปลํ)                        ๔๘. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๘. รูปพัดใบตาล
๑๙. รูปดอกบัว (รตฺตุปฺปลํ)                       ๔๙. รูปดอกบัว (สตฺต มหาคงฺคา)               ๗๙. รูปเต่า
๒๐. รูปดอกบัว (เสตุปฺปลํ)                       ๕๐. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                     ๘๐. รูปโคแม่ลูก (สวจฺฉกา คามี)
๒๑. รูปดอกไม้ (ปทุมํ)                             ๕๑. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                     ๘๑. กินนรและกินนรี (กินนโรและกินฺนรี)
๒๒. รูปดอกไม้ (ปุณฺฑรีกํ)                       ๕๒. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                     ๘๒. รูปนกการเวก (กรวีโก)
๒๓. รูปหม้อที่มีดอกไม้ (ปุณณฆโฏ)      ๕๓. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                     ๘๓. รูปพญานกยูง (มยูรราชา)
๒๔. ภาชนะที่มีดอกไม้ (ปุณฺณปาติ)       ๕๔. รูปภูเขา(สตฺต มหาเสลา)                      ๘๔.รูปพญานกกระเรียน (โกญฺจราชา)
๒๕. รูปดอกไม้ ?                                      ๕๕. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                    ๘๕. รูปพญานกจากพราก (จกฺกวากราชา)
๒๖. รูปดอกไม้ ?                                      ๕๖. รูปภูเขา (สตฺต มหาเสลา)                     ๘๖. รูปพญานกโพรดก (ชีวณฺชีวกราชา)
๒๗. รูปภูเขา (หิมวา?)                             ๕๗. รูปพญาครุฑ (สุปณฺณราชา)                ๘๗. - ๙๒. รูปเทวดา ๖ (ฉ กามาวจรเทวโลกา)
๒๘. รูปภูเขามีเสาเดียว (สิเนรุ)               ๕๘. รูปจระเข้ (สุสุมารโก)                            ๙๓. - ๑๐๘. รูปพระพรหม ๑๖ (โสฬส พฺรหฺมาโลกาติ)
๒๙. รูปดวงอาทิตย์ (สูริโย)                     ๕๙. รูปธง (ธโช?)
๓๐. รูปดวงจันทร์ (จนฺทิมา)                     ๖๐. รตนปาฏงฺกี (รูปวอทอง)

การจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ของพระพุทธบาทไม้

            จากการตีความมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปเท่าที่สามารถศึกษาตีความได้พบว่า แม้มงคลรูปสัญลักษณ์ส่วนใหญ่ตรงกับมงคลที่ประมวลมาจากคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับข้างต้น แต่ก็มีที่แตกต่างกันหลายประการทั้งในเรื่องรายการมงคลและการจัดเรียงลำดับมงคล โดยพบว่ารูปมงคลที่ปรากฏเพิ่มจากคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับคือ รูปพญาเสือ (อยู่ต่อจากรูปพญาเสือโคร่ง) รูปพรหมสี่หน้า (อยู่ก่อนหน้ารูปเรือทอง) รูปพระแท่นบัลลังก์ (อยู่ต่อจากรูปเรือทอง) รูปพัดใบตาล (อยู่ต่อจากรูปพระแท่น) และรูปเต่า (อยู่ต่อจากรูปพัดใบตาล) อนึ่งแม้ไม่สามารถตีความมงคลได้ทั้งหมด แต่สันนิษฐานได้ว่ามีการตัดรูปมงคลบางประการออกไปจากที่มีในคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับด้วย อาจกล่าวได้ว่าการทำมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีความคลาดเคลื่อนไปจากคัมภีร์สำคัญที่กล่าวถึงมงคล ๑๐๘ ทั้งคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีร์ชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา
            อย่างไรก็ดี เมื่อศึกษาเปรียบเทียบมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปกับคัมภีร์อื่น พบว่ามีความใกล้เคียงกับคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารขึ้นในปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓[36] อย่างมีนัยสำคัญ โดยเฉพาะในเรื่องรูปมงคลที่เพิ่มเข้ามาคือ รูปพญาเสือ (ต่อจากรูปพญาเสือโคร่ง) รูปพรหมสี่หน้า (อยู่ก่อนหน้ารูปเรือทอง) รวมถึงรูปพระแท่นบัลลังก์ รูปพัดใบตาล และรูปเต่าที่ทำต่อเนื่องกัน ซึ่งรูปมงคลเหล่านี้ไม่ปรากฏในคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีร์ชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา ดังนั้นจึงตั้งเป็นข้อสันนิษฐานเบื้องต้นว่าการทำรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปน่าจะมีความเกี่ยวข้องกับคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณมากกว่าคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับดังกล่าว และสันนิษฐานว่าคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณน่าจะเป็นที่รู้จักมาแล้วอย่างน้อยในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ตามข้อสันนิษฐานกำหนดอายุพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป ดังปรากฏร่องรอยคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ที่คงจะเป็นการจารสืบต่อกันมาจากคัมภีร์ในอดีต
            อนึ่ง ในการทำรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาท พบว่ามีทั้งการสร้างเป็นรูปเหมือนจริงและรูปสัญลักษณ์ ตามรายชื่อมงคลที่ภาษาบาลีซึ่งกล่าวอย่างรวม ๆ อยู่ในคัมภีร์โดยไม่ได้แยกกล่าวเป็นรายการ ในการทำรูปมงคลจึงขึ้นอยู่กับการตีความชื่อมงคลของช่างผู้สร้าง รวมถึงยังต้องคำนึงถึงระเบียบจารีตงานศิลปกรรมที่ทำสืบต่อกันมาด้วย ดังนั้นจึงยังไม่อาจกล่าวได้อย่างชัดเจนว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป จะเกิดจากการรับแรงบันดาลใจมาจากคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณโดยตรง เนื่องจากยังขาดหลักฐานคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ให้ศึกษาเปรียบเทียบ หรือจะเกิดจากการรับแรงบันดาลใจทางอ้อมผ่านระเบียบจารีตของงานศิลปกรรมที่สืบทอดต่อกันมา หรืออาจจะเกิดจากการผสมผสานระหว่างอิทธิพลแรงบันดาลใจจากคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณกับระเบียบจารีตงานของศิลปกรรมที่สืบทอดต่อกันมาก็เป็นได้

ข้อสังเกตบางประการเกี่ยวกับมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ ประการบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป
            เป็นที่น่าสังเกตว่ามงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป ปรากฏรูปพรหมสี่หน้า (อยู่ก่อนรูปเรือทอง) ซึ่งไม่ปรากฏในคัมภีร์หลักอย่างคัมภีร์ชินาลังการฎีกาและคัมภีร์ปาทวันทนา สันนิษฐานว่าเกิดจากการตีความมงคล “จตุมุขา สุวณฺณนาวา” (เรือทองสี่หน้า) ที่ปรากฏในคัมภีร์ชินาลังการฎีกาหรือคัมภีร์ปาทวันทนา ออกเป็น ๒ มงคลคือ “จตุมฺมขา” ที่แปลว่าพรหมสี่หน้าหรือลูกศรที่มีปลายสี่แฉก และ “สุวณฺณนาวา” ที่แปลว่าเรือทอง การตีความในลักษณะนี้น่าจะมีมาแล้วตั้งแต่สมัยสุโขทัยดังปรากฏในจารึกหลักที่ ๑๐๒[37] และอาจจะสืบต่อมาในสมัยอยุธยาดังปรากฏในคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ลักษณะดังกล่าวแสดงให้เห็นว่าเมื่อมีการตีความชื่อมงคลที่แตกต่างออกไปจากคัมภีร์ดั้งเดิม อันเนื่องมาจากรายชื่อมงคลเป็นภาษาบาลีและถูกกล่าวถึงอย่างรวม ๆ โดยไม่ได้แยกกล่าวเป็นรายการ ย่อมส่งผลต่อการสร้างสรรค์รูปมงคลที่แตกต่างออกไปตามการตีความนั้นด้วย นอกจากนี้ในการตีความยังได้พบการทำมงคลรูปเต่า ซึ่งไม่ตรงกับเนื้อหาทั้งในคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีร์ชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา รวมถึงไม่พบในจารึกหลักที่ ๑๐๒ แต่ได้พบในคัมภีรพุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ดังได้กล่าวไปแล้ว การทำมงคลรูปเต่ายังปรากฏในพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร พระพุทธบาทจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา โดยปรากฏคู่กับรูปปลา รวมถึงพระพุทธบาทไม้ประดับมุกจากวัดพระสิงห์[38] จังหวัดเชียงใหม่

มงคล “จตุมฺมขา” (พรหมสี่หน้าหรือลูกศรที่มีปลายสี่แฉก) และมงคล “สุวณฺณนาวา” (เรือทอง) พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

            เป็นที่น่าสนใจว่าในมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป พบการทำรูปมงคลรูปช้าง ๒ ตำแหน่งติดกัน (รูปมงคลเลขที่ ๖๗ และ ๖๘) Virginia McKeen[39] วิเคราะห์ว่า แม้คัมภีร์สมันตภัททิกะซึ่งอธิบายมงคลบนพระพุทธบาทพระศรีอริยเมตไตรย์พุทธเจ้า กับคัมภีร์ชินาลังการฎีกาซึ่งอธิบายมงคลบนพระพุทธบาทพระโคตมะพุทธเจ้าจะอธิบายมงคล ๑๐๘ คล้ายกันมาก แต่คัมภีร์ทั้งสองเล่มก็มีความแตกต่างกันในมงคลรูปช้าง โดยคัมภีร์สมันตภัททิกะระบุว่าเป็น “อุโบสถวรรณราชา” คือพญาช้างอุโบสถ แต่ในคัมภีร์ชินาลังการฎีการะบุว่าเป็น “อุโบสถฉันททันตะ - หัตถิราชา” คือพญาช้างอุโบสถและพญาช้างฉัททันต์ และยังได้พบการกล่าวถึงพญาช้างทั้ง ๒ ในคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ซึ่งในประเด็นนี้พระคันธสาราภิวงศ์วิเคราะห์ว่าที่ถูกต้องควรจะมีรูปช้างอุโบสถเท่านั้น อันหมายถึงช้างตระกูลอุโบสถที่เป็นช้างคู่บารมีของพระเจ้าจักรพรรดิ[40] สันนิษฐานว่าการเพิ่มรูปพญาช้างฉัททันต์[41]เข้าไปคงจะเพื่อให้มีความหมายถึงนิบาตชาดกเรื่องฉัททันตชาดกด้วย อย่างไรก็ตาม ในกลุ่มพระพุทธบาทที่มีการจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักร ยังได้พบการทำมงคลรูปพญาช้างทั้ง ๒ ในรอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพฯ พระพุทธบาทจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร และพระพุทธบาทจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งควรจะหมายถึงอุโบสถฉันททันตะ - หัตถิราชาตามคัมภีร์ และเป็นสิ่งบ่งชี้ว่าคือพระพุทธบาทของพระพุทธเจ้าโคตม

มงคล “อุโปสถ” (พญาช้างอุโบสถ) และมงคล “ฉทฺทนฺตหตฺถิราชา” (พญาช้างฉัททันต์) พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

            รูปมงคลที่สังเกตเห็นได้ไม่ยากในพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปคือรูปพรหม ๑๖ ชั้น[42] (โสฬส พฺรหฺมาโลกาติ) เป็นรูปบุคคลนั่งในท่ามหาราชลีลาบ้างนั่งขัดสมาธิราบบ้าง มีสองพระหัตถ์ส่วนใหญ่อยู่ในท่าประนมมือและมีเพียงสององค์สุดท้ายที่ทำท่ายกพระหัตถ์ข้างหนึ่งขึ้น จุดสำคัญคือมีการทำพระพักตร์อยู่ข้างเศียรทำให้ทราบได้ว่ามี ๔ พักตร์อันหมายถึงพรหม ซึ่งแตกต่างจากรูปเทวดาที่มีพระพักตร์เดียวอย่างชัดเจน ในกลุ่มพระพุทธบาทที่มีการจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักร ยังได้พบการทำรูปพรหมสี่พักตร์ในพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร และพระพุทธบาทจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา โดยทำพระพักตร์ด้านข้างขนาดเล็กจึงไม่เด่นชัด แตกต่างไปจากรูปพรหมในพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปที่ทำพระพักตร์ด้านข้างขนาดใหญ่ซึ่งแสดงถึงพรหม ๔ พักตร์อย่างชัดเจน นับเป็นตัวอย่างการทำรูปพรหม ๔ พักตร์ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑[43]

มงคล “โสฬส พฺรหฺมาโลกาติ” (พระพรหม ๑๖ ชั้น) พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

            นอกจากนี้ ยังพบข้อสังเกตบางประการว่ามีการทำรูปมงคลกินนรกับรูปมงคลกินนรีรวมเป็นรูปสัญลักษณ์เดียวกัน อันเป็นรูปแบบที่ไม่ปรากฏมาก่อน ซึ่งโดยทั่วไปนิยมทำรูปมงคลทั้งสองแยกกันคนละช่อง รูปสัญลักษณ์ลักษณะพิเศษดังกล่าวคงได้รับการสร้างสรรค์ขึ้นบนเงื่อนไขเพื่อให้เกิดช่องว่างเพิ่มสำหรับใส่รูปมงคลอื่น โดยพยายามรักษาความหมายของกินนรและกินนรีไว้ แสดงให้เห็นว่าการทำรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทย่อมมีการยักย้ายปรับเปลี่ยนได้เสมอบนพื้นฐานความรู้ความเข้าใจของช่างผู้สร้าง ทำให้เกิดมงคลรูปสัญลักษณ์หลากหลายรูปแบบ มงคลรูปสัญลักษณ์กินนร - กินนรีนี้นับเป็นเอกลักษณ์ของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป

มงคล “กินนโรและกินฺนรี” (กินนรและกินนรี) พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

การจัดเรียงมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ ประการในวงธรรมจักรของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป
            ในลุ่มแม่น้ำภาคกลางของไทยพบความนิยมในการทำมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๙[44] พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ อยู่ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่เต็มส่วนกว้างของฝ่าพระบาท ประกอบด้วยวงกลมจำนวน ๔ ชั้น วงกลมในสุดเป็นรูปดอกบัวบาน วงที่สองจัดเรียงรูปมงคลเครื่องสูงและสมบัติของจักรพรรดิ วงที่สามจัดเรียงรูปมงคลเทือกเขาทั้ง ๗ มหาสมุทรทั้ง ๗ สระน้ำใหญ่ทั้ง ๗ พระอาทิตย์ พระจันทร์ สัตว์หิมพานต์ ป่าหิมพานต์ และวงที่สี่ซึ่งเป็นวงนอกสุดจัดเรียงรูปมงคลสัตว์หิมพานต์ เทวดา ๖ ชั้นที่ส่วนประกอบเทวโลก และพรหม ๑๖ ชั้นซึ่งเป็นส่วนประกอบของพรหมโลก อาจารย์นันทนา ชุติวงศ์ วิเคราะห์ว่าระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘[45] ประการอยู่ในวงธรรมจักรเป็นระเบียบที่ทำในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ - ๒๑ โดยปรากฏขึ้นที่สุโขทัยในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ พบครั้งแรกที่รอยพระยุคลบาทศิลา (พระพุทธบาทคู่) ที่วัดบวรนิเวศวิหาร[46] กรุงเทพฯ มีจารึกบอกการสร้างใน พ.ศ. ๑๙๗๐[47] เป็นรูปจำลองรอยพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏในลังกา มีการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ ประการโดยมีพรหมโลกและเทวโลกซึ่งเป็นภูมิสูงสุดอยู่รอบจุดศูนย์กลาง มีรูปเครื่องสูงและสมบัติจักรพรรดิ ซึ่งเป็นส่วนประกอบของมนุษย์โลกอยู่รอบนอก[48] พระพุทธบาทรูปแบบนี้ได้พบตัวอย่างในบริเวณลุ่มแม่น้ำภาคกลางของไทยได้แก่ พระพุทธบาทจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และพระพุทธบาทหรือแผ่นครอบพระบาทจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร[49]

รอยพระยุคลบาทศิลา วัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพฯ

            พระพุทธบาทศิลาจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เป็นพระพุทธบาทเบื้องขวา มีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ ประการในวงธรรมจักร แบ่งเป็น ๔ ชั้น วงกลมในสุดเป็นรูปธรรมจักร วงที่สองประกอบด้วยรูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลก วงที่สามเป็นรูปป่าหิมพานต์ สัตว์หิมพานต์ ภูเขา แม่น้ำ และวงที่สี่ซึ่งเป็นชั้นนอกสุดเป็นรูปเครื่องสูงและสมบัติของจักรพรรดิ และเครื่องหมายแห่งความอุดมสมบูรณ์ พื้นพระบาทและนิ้วพระบาทสลักเป็นเส้นลายก้นหอยทักษิณาวัฏ อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล สันนิษฐานว่าน่าจะสร้างขึ้นในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (ครองราชย์ พ.ศ. ๑๙๙๑ - ๒๐๓๑) เนื่องจากเชื่อว่ารอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหารนั้นเดิมประดิษฐานอยู่ที่เมืองพิษณุโลก ประกอบกับสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงเจริญพระชันษาที่เมืองพิษณุโลก เมื่อพระองค์ทรงครองราชย์แล้วได้เสด็จออกผนวชที่วัดจุฬามณีเมืองพิษณุโลก และยังเสด็จไปประทับเมืองพิษณุโลกเป็นระยะเวลายาวนาน อนึ่ง วัดพระรามยังเป็นวัดที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงบูรณปฏิสังขรณ์อีกด้วย โดยน่าจะมีอายุใกล้กับรอยพระยุคลบาลที่วัดบวรนิเวศวิหาร เนื่องจากมีรูปแบบการจัดวางรูปมงคล ๑๐๘ คล้ายกัน ในการวางรูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลกไว้ด้านในใกล้กับธรรมจักร และวางรูปมงคลเครื่องสูงและสมบัติของจักรพรรดิ และเครื่องหมายแห่งความอุดมสมบูรณ์ไว้ด้านนอกสุด กำหนดอายุอยู่ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๑[50] นอกจากนี้ ในเมืองอยุธยายังได้พบหลักฐานชิ้นส่วนพระพุทธบาทศิลา เก็บอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ จันทรเกษม[51] ชิ้นส่วนพระพุทธบาทนี้แสดงให้เห็นถึงระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ อยู่ในธรรมจักรที่มีขนาดใหญ่เต็มส่วนกว้างของฝ่าพระบาท แบ่งเป็น ๔ ชั้น วงกลมในสุดเป็นรูปดอกบัว วงที่สองประกอบด้วยรูปสัญลักษณ์พรหมโลก วงที่สามเป็นรูปป่าหิมพานต์ สัตว์หิมพานต์ ภูเขา แม่น้ำ และวงที่สี่ซึ่งเป็นชั้นนอกสุดเป็นรูปเครื่องสูงและสมบัติของจักรพรรดิ ชิ้นส่วนพระพุทธบาทนี้มีรูปแบบศิลปะคล้ายกับพระพุทธบาทจากวัดพระราม จัดอยู่ในศิลปะแบบอยุธยา สันนิษฐานกำหนดอายุอยู่ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๑ เช่นเดียวกับพระพุทธบาทจากวัดพระราม

มงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทศิลาจากวัดพระราม จ.พระนครศรีอยุธยา

            พระพุทธบาทสำริดจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร เป็นพระพุทธบาทเบื้องขวา ส่วนส้นพระบาทชำรุดสูญหาย มีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักร แบ่งเป็น ๕ ชั้น วงกลมในสุดประกอบด้วยรูปธรรมจักร มีเขาพระสุเมรุอยู่ตรงกลาง ล้อมรอบด้วยกลุ่มดาวฤกษ์ ๒๗ กลุ่ม วงที่สองเป็นรูปแนวเทือกเขาสัตตบริภัณฑ์และมหาสมุทร ๗ ชั้น[52] และแนวโคจรของพระอาทิตย์กับพระจันทร์ วงที่สามเป็นรูปป่าหิมพานต์ สัตว์หิมพานต์ วงที่สี่เป็นรูปเครื่องสูงและสมบัติของจักรพรรดิ และวงที่ห้าซึ่งเป็นชั้นนอกสุดประกอบด้วยรูปสัญลักษณ์ของเทวโลกและพรหมโลก พระพุทธบาทนี้สร้างให้อยู่ในแนวนอน รอบพระพุทธบาทมีรูปแถวพระอดีตพุทธเจ้า พระอรหันตสาวก เหล่าเทวดา และจารึกอักษรขอมสุโขทัย ภาษาไทย นักวิชาการกำหนดอายุอยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ใกล้เคียงกับรอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหาร[53] อย่างไรก็ดี อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล วิเคราะห์ว่า ควรจะมีอายุหลังกว่ารอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหาร และพระพุทธบาทจากวัดพระราม เนื่องจากมีการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ แตกต่างกัน โดยให้รูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลกไว้ด้านนอกสุดของวงธรรมจักร จึงกำหนดอายุอยู่ในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑[54] 

มงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทสำริดจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร

            กล่าวได้ว่าการจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่เต็มฝ่าพระพุทธบาทเป็นการจัดเรียงมงคลในระบบใหม่ ที่น่าจะเกิดขึ้นในลุ่มแม่น้ำภาคกลางของไทยช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ สันนิษฐานว่าอาจเพื่อต้องการจัดวางรูปมงคล ๑๐๘ ที่เป็นสัญลักษณ์ของจักรวาลหรือโลก[55] ให้อยู่ในรูปแบบของชั้นภพภูมิที่มีสัณฐานเป็นแนววงกลมตามคติความเชื่อที่น่าจะได้รับแรงบันดาลใจมาจากฉากทัศน์ของโลกสัณฐานตามคัมภีร์โลกศาสตร์ที่คงแพร่หลายอยู่ในช่วงเวลานั้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งคัมภีร์ชินาลังการฎีกาที่มีเนื้อหากล่าวถึงทั้งเรื่องโลกสัณฐานที่เป็นแนววงกลมและมงคล ๑๐๘ บนฝ่าพระพุทธบาท[56]
            เมื่อพิจารณาเปรียบเทียบรูปแบบศิลปะของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป กับตัวอย่างพระพุทธบาทในกลุ่มที่มีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ อยู่ในธรรมจักรข้างต้น อาจารย์นันทนา ชุติวงศ์ วิเคราะห์ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีระเบียบการเรียงรูปมงคล ๑๐๘ เหมือนกับพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ คือเรียงรูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลกไว้รอบนอกสุดของวงธรรมจักร เป็นรอยพระพุทธบาทในแนวนอนเช่นเดียวกัน และมีรูปท้าวจตุโลกบาลประทับรักษาพระพุทธบาทอยู่ทั้งขวาและซ้าย พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปคงจะมีอายุหลังพระพุทธบาทจากวัดพระรามเล็กน้อย[57] อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล วิเคราะห์เพิ่มเติมว่าการที่พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป (รวมถึงพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ) วางรูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลกไว้รอบนอกสุดของวงธรรมจักรนั้นนับเป็นพัฒนาการที่ก้าวออกไปอีกขั้นหนึ่ง จึงกำหนดอายุในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑[58] 
            อย่างไรก็ดี จากการศึกษาได้พบว่าแม้พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปจะมีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ คล้ายกับพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ แต่จะเห็นได้ว่าพระพุทธบาทจากวัดเสด็จมีการแสดงระบบจักรวาลในเชิงรูปเล่าเรื่อง แสดงวงโคจรของพระอาทิตย์พระจันทร์ แนวเทือกเขาสัตตบริภัณฑ์และมหาสมุทร ติดกันซึ่งคงจะเป็นเชิงเขาเป็นรูปสัญลักษณ์ของป่าหิมพานต์และสัตว์หิมพานต์ ซึ่งลักษณะดังกล่าวเป็นความแตกต่างไปจากระเบียบของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปค่อนข้างชัดเจน และมีความแตกต่างไปจากพระพุทธบาทในกลุ่มนี้ รวมถึงรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทจากวัดเสด็จก็มีรูปแบบแตกต่างกันอย่างมีนัยยะสำคัญ เช่น รูปสัญลักษณ์พรหมโลกและเทวโลก เป็นต้น อาจกล่าวได้ว่าแม้พระพุทธบาททั้งสององค์นี้อาจจะสร้างขึ้นในช่วงเวลาใกล้เคียงกันและมีรูปแบบที่คล้ายคลึงกันในบางประการ แต่ก็มีรูปแบบศิลปะแตกต่างกันคนละสกุลช่างกัน อย่างไรก็ดี พบว่าโดยภาพรวมแล้วพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีรูปแบบศิลปะใกล้เคียงกับพระพุทธบาทจากวัดพระรามอยู่หลายประการคือ มีการแบ่งวงธรรมจักรออกเป็น ๔ ชั้นด้วยการทำกรอบวงกลมซ้อนกัน ๒ เส้น การทำรูปมงคลที่มีรูปแบบใกล้เคียงกันหลายประการ อาทิ รูปพรหมโลก รูปเทวโลก รูปภูเขา รูปพระอาทิตย์ รูปพระจันทร์ เป็นต้น รวมถึงยังมีการทำลายเส้นวงโค้งเต็มพื้นพระบาทและนิ้วพระบาท ดังนั้นจึงสันนิษฐานว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปน่าจะได้รับอิทธิพลด้านรูปแบบศิลปะมาจากพระพุทธบาทจากวัดพระราม ประกอบกับเนื่องจากมีการจัดเรียงรูปพรหมโลกและเทวโลกไว้ด้านนอกซึ่งแสดงถึงการคลี่คลายไปจากรูปแบบเก่า[59] จึงน่าจะมีอายุอยู่ในช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑ โดยมีอายุหลังกว่าพระพุทธบาทจากวัดพระรามที่กำหนดอายุอยู่ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๑ เล็กน้อย และน่าจะร่วมสมัยกับพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ
            นอกจากประเด็นเรื่องรูปพระพุทธบาทแล้ว ด้านข้างของรูปพระพุทธบาทปรากฏรูปบุคคลในกรอบรูปสี่เหลี่ยม แสดงการประทับนั่งในท่ามหาราชลีลาพระหัตถ์หนึ่งถือพระขรรค์ สันนิษฐานว่าคือจตุโลกบาลหรือจาตุมหาราช[60] คัมภีร์พุทธศาสนาหลายเล่มกล่าวว่าจตุโลกบาลมี ๔ องค์ แต่ละองค์เป็นหัวหน้าหรือผู้ดูแลปกครองเขตสวรรค์ในแต่ละทิศของสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกาผู้เป็นโลกบาลประจำแต่ละทิศ เนื่องจากพระองค์มีหน้าที่คอยป้องกันอันตรายให้กับมนุษย์โลกจึงมักลงมายังโลกมนุษย์บ่อยครั้ง ได้แก่ ท้าวธตรฐ (ธตรัฏฐะ) ปกครองทิศตะวันออกของเขาพระสุเมรุ เป็นใหญ่ในหมู่คนธรรพ์และเทวดาในทิศนี้ ท้าววิรุฬหก ปกครองทิศใต้ของเขาพระสุเมรุ เป็นใหญ่ในหมู่ยักษ์ ผีเสื้อ อสูร และกุมภัณฑ์ทั้งหมดในทิศนี้ ท้าววิรูปักษ์ ปกครองทิศตะวันตกของเขาพระสุเมรุ เป็นใหญ่ในหมู่เทวดานาคในทิศนี้ และ ท้าวเวสสุวัณ (ท้าวไพศรพณ์) ปกครองทิศเหนือของเขาพระสุเมรุ เป็นใหญ่ในหมู่ยักษ์และเทวดาทั้งหมดในทิศนี้ จตุโลกบาลมีบทบาทสำคัญอยู่ในพุทธประวัติ โดยเป็นผู้ใช้หนังเสือรองรับเจ้าชายสิทธัตถะตอนประสูติ เป็นผู้ทำหน้าที่รองรับเท้าม้ากัณฐกะตอนเสด็จออกบวช เป็นผู้ถวายบาตรให้แก่พระพุทธเจ้าภายหลังการตรัสรู้[61] อาจกล่าวได้ว่าการทำรูปจตุโลกบาลกำลังถือพระขรรค์อยู่ข้างพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป น่าจะมีความหมายว่าพระพุทธบาทนี้มีท้าวจตุโลกบาลปกปักรักษาอยู่ตลอดไป รูปจตุโลกบาลถือพระขรรค์ที่พระพุทธบาทไม้วัดพระรูปนี้มีรูปแบบศิลปะที่เทียบเคียงได้กับประติมากรรมทองคำรูปเทวดาที่พบในกรุพระปรางค์วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา กำหนดอายุอยู่ในราวครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ การทำรูปจตุโลกบาลถือพระขรรค์ประกอบพระพุทธบาทยังได้พบอีกที่พระพุทธบาทจากวัดเสด็จ เป็นรูปเทวดายืนถือพระขรรค์ ๒ องค์ในกรอบสี่เหลี่ยม มีจารึกว่า “ธัฏฐรัฏฐราช” และ “วิรุณหกราช”[62] ซึ่งเป็นจตุโลกบาลปกครองประจำทิศตะวันออกและทิศใต้

เทวดาจตุโลกบาลกำลังถือพระขรรค์ ข้างพระพุทธบาทไม้ วัดพระรูป

รูปพุทธประวัติตอนตรัสรู้บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป
            ประเด็นที่น่าสนใจของพระพุทธบาทที่วัดพระรูปยังปรากฏอยู่ที่รูปสลักด้านหลังของพระพุทธบาท เป็นรูปพระพุทธประวัติตอนตรัสรู้ที่ประกอบด้วยรูปมารผจญ - ชนะมาร แนวกลางเป็นรูปพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าหรือพระแท่นวัชรอาสน์ เบื้องล่างเป็นรูปยักษ์ ๕ ตนกำลังแบกพระแท่นที่ประทับอยู่ ข้างพระแท่นที่ประทับมีรูปพระแม่ธรณีกำลังบีบมวยผม ด้านขวาของพระแท่นที่ประทับเป็นรูปพญามารถืออาวุธขี่ช้างและกองทัพเหล่ามารถืออาวุธกำลังจะเข้าโจมตี ส่วนด้านซ้ายของพระแท่นที่ประทับเป็นรูปพญามารและกองทัพเหล่ามารกำลังประนมมือ รูปแบบศิลปะของรูปพุทธประวัติมีความใกล้เคียงกับรูปพระพุทธบาทที่อยู่อีกด้านหนึ่งของแผ่นไม้ แสดงให้เห็นถึงเจตนาในการสร้างสรรค์รูปทั้งสองพร้อมกันตั้งแต่แรกสร้าง สันนิษฐานว่าการเลือกทำรูปพุทธประวัติคงเนื่องจากเป็นเรื่องที่นิยมแพร่หลายในช่วงเวลานั้น[63] และการเลือกทำรูปพุทธประวัติตอนตรัสรู้ที่ประกอบด้วยรูปมารผจญ - ชนะมารคงเนื่องจากเห็นว่าเป็นตอนที่สำคัญที่สุดในพุทธประวัติที่แสดงให้เห็นว่าพระโพธิสัตว์ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า อันแสดงความเป็นผู้รู้แจ้งซึ่งโลก “โลกาวิทู” ซึ่งมีความหมายสอดคล้องกับความหมายของพระพุทธบาทที่อยู่อีกด้านหนึ่ง

ภาพสลักพระพุทธประวัติตอนมารผจญ-ชนะมาร พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป

            การใช้สัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้า[64]ไม่ค่อยปรากฏให้เห็นมากนักในเขตลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา การทำรูปพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าหรือพระแท่นวัชรอาสน์แทนการทำรูปพระพุทธเจ้าที่พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป สันนิษฐานว่าอาจจะเนื่องจากพื้นที่มีน้อยจึงไม่เอื้อต่อการทำรูปพระพุทธเจ้าในรูปมนุษย์ได้[65] และอาจารย์ น. ณ ปากน้ำ วิเคราะห์ว่าคงเนื่องจากเห็นว่าไม่เหมาะสมที่จะทำรูปพระพุทธรูปไว้ด้านหลังของฝ่าพระบาทซึ่งเป็นส่วนเท้าของเบื้องต่ำ[66] ดังนั้นจึงเลือกใช้ระบบสัญลักษณ์แทนความหมายถึงพระพุทธเจ้า โดยทำเป็นรูปพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าหรือแท่นวัชรอาสน์ ซึ่งทำให้รูปแบบศิลปะของพระพุทธบาทนี้อยู่ในลักษณะระบบสัญลักษณ์ทั้งสองด้าน

ภาพพระแท่นวัชรอาสน์ บนพระพุทธบาทไม้ วัดพระรูป

            อาจารย์ J. Boisselier วิเคราะห์ว่าการทำภาพพญาวัสสวดีมารเป็นรูปยักษ์ที่พระพุทธบาทไม้วัดพระรูป ที่มีอายุอยู่ในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๐ เป็นหลักฐานสำคัญที่แสดงให้เห็นว่าในสมัยอยุธยาตอนต้นปรากฏการทำภาพประติมานวิทยาพญาวัสสวดีมารเป็นรูปยักษ์แล้ว[67] ทั้งที่ในคัมภีร์พุทธศาสนาที่ใช้ภาษาบาลีเป็นหลักไม่เคยระบุลักษณะหน้าตาของพญาวัสสวดีมาร การทำรูปพญามารเป็นยักษ์จึงน่าจะเกิดจากการตีความของกลุ่มคนในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ที่อาจจะมีความสัมพันธ์ทางประติมานวิทยากับศิลปะในเขตทะเลสาบเขมรตั้งแต่ก่อนการสถาปนากรุงศรีอยุธยา เนื่องจากปรากฏหลักฐานภาพสลักพญามารเป็นรูปยักษ์ที่มาผจญพระพุทธเจ้าบนผนังโคปุระชั้นนอกด้านทิศตะวันออกของปราสาทตาพรหม ในเขตเมืองพระนคร[68] 
            เป็นที่น่าสนใจว่าการทำรูปกองทัพมารและพระแม่ธรณีบีบมวยผมประดับฐานพระพุทธรูปในประเทศไทย พบหลักฐานมาอย่างน้อยในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เช่น แท่นสำริดรองรับพระพุทธรูปที่เป็นรูปพระแม่ธรณีกำลังจับปลายผมพบที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดสุพรรณบุรี ศิลปะเขมรอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ - ๑๘[69] และได้พบหลักฐานสืบต่อเนื่องมาในศิลปะสมัยอยุธยา เช่น พระพุทธรูปปางมารวิชัยเหนือกองทัพมารพบที่วัดพระศรีสรรเพชญ์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ศิลปะสมัยอยุธยาตอนกลางอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑[70] รูปแบบการประดับรูปกองทัพมารและพระแม่ธรณีบีบมวยผมที่ฐานของพระพุทธรูปในศิลปะสมัยอยุธยาตอนกลางอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ - ๒๒ มีความสัมพันธ์อย่างใกล้ชิดกับศิลปะเขมรที่มีมาก่อน โดยเฉพาะอย่างยิ่งคือการแต่งกายและท่าทางของรูปพลมาร ศิลปะเขมรซึ่งเป็นพื้นฐานสำคัญของศิลปกรรมที่เมืองอยุธยาตั้งแต่แรกสร้างจึงยังเหลือสืบเนื่องมาในลักษณะบางประการที่ผสมผสานอยู่ในศิลปะสมัยอยุธยาตอนกลางที่สร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑ - ๒๒[71] ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่าการทำรูปกองทัพมารและพระแม่ธรณีเล่าเรื่องพระพุทธประวัติตอนมารผจญ - ชนะมารบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปจึงน่าจะเป็นตัวอย่างของศิลปะอยุธยาในช่วงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ด้วยเช่นกัน
            อนึ่ง การทำรูปยักษ์แบกในท่านั่งชันเข่า ซึ่งมีรูปร่างล่ำสันแต่งกายโดยมีกรองศอเป็นแผงและมีเส้นเชือกคาดไขว้ที่หน้าอกแสดงให้เห็นถึงรูปแบบเครื่องแต่งกายในยุคต้น มีตัวอย่างปรากฏที่ประติมากรรมปูนปั้นแถวพลแบกมีเชือกคาดอกประดับอยู่ที่ผนังกระเปาะของฐานไพทีด้านใต้ของปรางค์ประธานวัดราชบูรณะ ส่วนหัวหักหายเข้าใจว่าเป็นยักษ์ เป็นศิลปะสมัยอยุธยายุคต้น กำหนดอายุอยู่ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐[72] การทำประติมากรรมรูปยักษ์แบกฐานเจดีย์นี้น่าจะมีความเกี่ยวข้องกับคติความเชื่อเรื่องการค้ำชูพุทธศาสนา[73] ซึ่งพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าหรือพระแท่นวัชรอาสน์ก็ถือเป็นสัญลักษณ์ที่มีความหมายถึงพระพุทธเจ้าเช่นเดียวกับเจดีย์ จึงสร้างสรรค์เป็นรูปยักษ์แบกพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปด้วยรูปแบบและคติความเชื่อเดียวกัน

ภาพยักษ์แบกในท่านั่งชันเข่าแบกพระแท่นวัชรอาสน์ บนพระพุทธบาทไม้ วัดพระรูป

            นักวิชาการต่างประเทศ Virginia McKeen วิเคราะห์ว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีเนื้อหาผิดยุคสมัยอย่างชัดเจนคล้ายกับพระพุทธบาทจากวัดพระราม[74] แม้รูปบุคคลคือท้าวจตุโลกบาลทั้ง ๔ แต่งกายด้วยผ้าพันคอและต่างหูคล้ายรูปกษัตริย์ที่นครวัด และรูปพญามารกับเหล่ามารแต่งกายสวมชุดนักรบและมงกุฎแบบนครวัด ซึ่งมีอายุราวครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๗ แต่มีรูปพระแม่ธรณีที่มีลักษณะเหมือนกับภาพจิตรกรรมฝาผนังที่วัดเกาะแก้วสุทธาราม จังหวัดเพชรบุรี ดังนั้นพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปจึงมีอายุอยู่ในสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ[75] อย่างไรก็ดี อาจกล่าวได้ว่าแม้รูปพระแม่ธรณีทั้งสองแห่งดังกล่าวจะมีลักษณะท่าทางการยืนบีบมวยผมคล้ายคลึงกัน แต่ก็พบว่ารูปแบบเครื่องแต่งกายของรูปพระแม่ธรณีทั้งสองแห่งมีความแตกต่างกันมากอย่างมีนัยยะสำคัญจึงควรกำหนดอายุอยู่คนละยุคสมัยกัน

ความหมายทางประติมานวิทยาของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป
            มงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทที่วัดพระรูปนั้นมีความหมายถึงการแสดงออกถึงความมีสภาวะครอบจักรวาลของพระพุทธเจ้าและพระบารมีอันคุ้มครองและให้สิริมงคลต่อผู้ที่ได้ยึดถือพระองค์เป็นที่พึ่ง[76] โดยการจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่กลางฝ่าพระบาทที่สอดคล้องกับฉากทัศน์จักรวาลหรือโลกสัณฐานที่อยู่ในแนววงกลมตามแนวคิดในคัมภีร์โลกศาสตร์ได้ช่วยทำให้ความหมายดังกล่าวมีความเป็นรูปธรรมชัดเจนมากขึ้น โดยวงในสุดที่เป็นรูปดอกบัวบานซึ่งน่าจะเป็นสัญลักษณ์อันหมายถึงการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า ถัดออกมาในวงที่สองประกอบด้วยรูปสัญลักษณ์ของโชคลาภ ความเจริญ ความอุดมสมบูรณ์ ได้แก่ รูปดอกพุดซ้อน รูปสวัสติกะ รูปหม้อที่มีดอกไม้ รูปภาชนะที่มีดอกไม้ รูปดอกบัว เป็นรูปสัญลักษณ์ของเครื่องประกอบบารมีของกษัตริย์และพระเจ้าจักรพรรดิอันแสดงถึงยศศักดิ์ อำนาจ และความสูงส่ง ได้แก่ รูปดอกไม้ รูปพระแท่น รูปขอช้าง รูปพระขรรค์ รูปเศวตฉัตร และรูปสัญลักษณ์ของความดีความมีสิริมงคล ได้แก่ รูปพัดใบตาล ในวงที่สามและวงที่สี่ประกอบด้วยรูปสัญลักษณ์ในกลุ่มภพภูมิในจักรวาล ได้แก่ มหาสมุทร เขาจักรวาล เขาหิมพานต์ เขาพระสุเมรุ ดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ ทวีปใหญ่ทวีปน้อย สัตว์หิมพานต์ เทวโลก ๖ ชั้น และพรหมโลก ๑๖ ชั้น[77] กล่าวได้ว่ามงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ เหล่านี้เป็นสัญลักษณ์ของสุคติภูมิในจักรวาล ที่เริ่มตั้งแต่สิ่งที่ดีมีสิริมงคลในแดนมนุษย์ เรื่อยไปจนถึงเทวโลก ๖ ชั้นและพรหมโลก ๑๖ ชั้นอันเป็นที่พำนักของผู้มีบุญญาธิการทั้งหลาย ซึ่งเมื่อนับรวมมงคลทั้ง ๑๐๘ นี้แสดงถึงความมีสภาวะครอบจักรวาลของพระพุทธเจ้าผู้เป็นใหญ่เหนือกว่าโลกทั้งสาม คือ สัตว์โลก (โลกคือเหล่าสัตว์) สังขารโลก (โลกคือสังขาร) และโอกาสโลก (โลกคือที่อยู่ของเหล่าสัตว์) ด้วยบุญบารมีที่ทรงบำเพ็ญไว้นับไม่ถ้วน มงคล ๑๐๘ เหล่านี้ปรากฏเฉพาะบนฝ่าพระบาทเท่านั้นจึงแสดงถึงความเป็นใหญ่ เปรียบดั่งเหยียบโลกทั้งสามไว้ใต้ฝ่าพระบาทของพระองค์[78] 

สรุป 
            พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีเจตนาให้เป็นแนวนอน ประดิษฐานในลักษณะตั้งตะแคงเพื่อให้มองเห็นรูปได้ทั้งสองด้านซึ่งนับเป็นรูปแบบเฉพาะที่พบไม่มากนัก ด้านหนึ่งเป็นรูปพระพุทธบาทมีรูปมงคล ๑๐๘ จัดเรียงอยู่ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่กลางฝ่าพระบาท ส่วนอีกด้านหนึ่งเป็นรูปพระพุทธประวัติตอนตรัสรู้ ผลการศึกษาตีความรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปพบว่า แม้ส่วนใหญ่จะตรงกับคัมภีร์สำคัญอย่างอรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีร์ชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา แต่ก็มีที่ต่างกันหลายประการทั้งในเรื่องรายการมงคลและการจัดเรียงลำดับมงคล โดยเฉพาะการเพิ่มรูปมงคลพญาเสือ รูปพระพรหม (อยู่ก่อนหน้ารูปเรือทอง) รูปพระแท่นบัลลังก์ รูปพัดใบตาล (อยู่ต่อจากรูปพระแท่น) และรูปเต่า อย่างไรก็ดี ได้พบรูปมงคลที่เพิ่มมาดังกล่าวในคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารขึ้นในปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ จึงสันนิษฐานว่าการทำรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทที่วัดพระรูปน่าจะมีความเกี่ยวข้องกับคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณมากกว่าคัมภีร์ทั้ง ๓ ฉบับดังกล่าว และสันนิษฐานว่าคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณน่าจะเป็นที่รู้จักมาแล้วอย่างน้อยในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ตามข้อสันนิษฐานอายุพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป ดังปรากฏร่องรอยคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ที่คงจะจารสืบต่อกันมาจากคัมภีร์ในอดีต อย่างไรก็ตาม ยังไม่อาจกล่าวได้อย่างชัดเจนว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป จะเกิดจากการรับแรงบันดาลใจมาจากคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณโดยตรง หรือจะเกิดจากการรับแรงบันดาลใจทางอ้อมผ่านระเบียบจารีตของงานศิลปกรรมที่สืบทอดต่อกันมา หรืออาจจะเกิดจากการผสมผสานระหว่างอิทธิพลแรงบันดาลใจจากคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณกับระเบียบจารีตงานของศิลปกรรมก็เป็นได้
            ในมงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป พบว่ามีการทำรูปพรหมสี่หน้า (อยู่ก่อนรูปเรือทอง) สันนิษฐานว่าเกิดจากการตีความมงคล “จตุมุขา สุวณฺณนาวา” (เรือทองสี่หน้า) ที่ปรากฏในคัมภีร์ชินาลังการฎีกาหรือคัมภีร์ปาทวันทนา ออกเป็น ๒ มงคลคือ “จตุมฺมขา” ที่แปลว่าพรหมสี่หน้า และ “สุวณฺณนาวา” ที่แปลว่าเรือทอง การตีความในลักษณะนี้น่าจะมีมาแล้วตั้งแต่สมัยสุโขทัยดังปรากฏในจารึกหลักที่ ๑๐๒ และอาจจะสืบต่อมาในสมัยอยุธยาดังปรากฏในคัมภีร์พุทฺธปาทลกฺขณที่จารในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๓ ลักษณะดังกล่าวแสดงให้เห็นว่ามีการตีความชื่อมงคลที่แตกต่างออกไปจากคัมภีร์ดั้งเดิม เนื่องจากรายชื่อมงคลนั้นเป็นภาษาบาลีและถูกกล่าวถึงอย่างรวม ๆ โดยไม่ได้แยกกล่าวเป็นรายการ ส่งผลให้เกิดการสร้างสรรค์รูปมงคลที่แตกต่างออกไป นอกจากนี้ ยังพบว่ามีการทำรูปมงคลกินนรกับรูปมงคลกินนรีรวมเป็นรูปสัญลักษณ์เดียวกัน ซึ่งโดยทั่วไปจะทำแยกกัน การรวมรูปมงคลดังกล่าวคงจะเพื่อให้เกิดช่องว่างเพิ่มสำหรับใส่รูปมงคลอื่นโดยพยายามรักษาความหมายของกินนรและกินนรีไว้ แสดงให้เห็นว่าการทำรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทย่อมมีการยักย้ายปรับเปลี่ยนได้เสมอ
            พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่กลางฝ่าพระบาทในลักษณะเวียนทักษิณาวรรตจากด้านในออกสู่ด้านนอก แม้จะมีระเบียบการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ คล้ายกับพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร แต่ก็พบว่ามีรูปแบบศิลปะแตกต่างกันคนละสกุลช่างกัน และได้พบว่าโดยภาพรวมแล้วพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีรูปแบบศิลปะใกล้เคียงกับพระพุทธบาทจากวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยาหลายประการ ทั้งในเรื่องการแบ่งวงธรรมจักรออกเป็น ๔ ชั้นด้วยการทำกรอบวงกลมซ้อนกัน ๒ เส้น การทำรูปมงคลที่มีรูปแบบใกล้เคียงกันหลายประการ อาทิ รูปพรหมโลก รูปเทวโลก รูปภูเขา รูปพระอาทิตย์ รูปพระจันทร์ เป็นต้น รวมถึงยังมีการทำลายเส้นวงโค้งเต็มพื้นพระบาทและนิ้วพระบาท จึงสันนิษฐานว่าพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปน่าจะได้รับอิทธิพลด้านรูปแบบศิลปะมาจากพระพุทธบาทจากวัดพระราม ประกอบกับเนื่องจากมีการจัดเรียงรูปพรหมโลกและเทวโลกไว้ด้านนอกซึ่งแสดงถึงการคลี่คลายไปจากรูปแบบเก่า จึงน่าจะมีอายุอยู่ในช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๑ โดยมีอายุหลังกว่าพระพุทธบาทจากวัดพระรามที่กำหนดอายุอยู่ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๑ เล็กน้อย และน่าจะร่วมสมัยกับพระพุทธบาทจากวัดเสด็จ
            ด้านหลังของพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปสลักเป็นรูปพระพุทธประวัติตอนตรัสรู้ที่ประกอบด้วยรูปมารผจญ - ชนะมาร แนวกลางเป็นรูปพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เบื้องล่างเป็นรูปยักษ์ ๕ ตนกำลังแบกพระแท่นที่ประทับ ข้างพระแท่นที่ประทับมีรูปพระแม่ธรณีกำลังบีบมวยผม พบว่าการเลือกทำรูปพุทธประวัติคงเนื่องจากเป็นเรื่องที่นิยมแพร่หลายในช่วงเวลานั้น และการเลือกทำรูปพุทธประวัติตอนตรัสรู้ที่ประกอบด้วยรูปมารผจญ - ชนะมาร คงเนื่องจากเห็นว่าเป็นตอนที่สำคัญที่สุดในพุทธประวัติที่แสดงให้เห็นว่าพระโพธิสัตว์ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า อันแสดงความเป็นผู้รู้แจ้งซึ่งโลก ซึ่งมีความหมายสอดคล้องกับความหมายของพระพุทธบาทที่อยู่อีกด้านหนึ่ง ยังพบว่าการทำรูปพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าแทนการทำรูปพระพุทธเจ้า อาจจะเนื่องจากพื้นที่มีน้อยจึงไม่เอื้อต่อการทำรูปพระพุทธเจ้าในรูปมนุษย์ได้ ประกอบกับความไม่เหมาะสมที่จะทำรูปพระพุทธรูปอยู่ด้านหลังของฝ่าพระบาท จึงเลือกใช้ระบบสัญลักษณ์แทนความหมายถึงพระพุทธเจ้า ซึ่งทำให้รูปแบบศิลปะของพระพุทธบาทนี้อยู่ในลักษณะระบบสัญลักษณ์ทั้งสองด้าน และได้พบว่าการทำรูปกองทัพมารและพระแม่ธรณีเล่าเรื่องพระพุทธประวัติตอนมารผจญ - ชนะมารบนพระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูป นับเป็นตัวอย่างของศิลปะอยุธยาในช่วงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๒๑ สอดคล้องกับการทำรูปยักษ์แบกในท่านั่งชันเข่ามีรูปร่างล่ำสันมีเส้นเชือกคาดไขว้ที่หน้าอกที่แสดงถึงรูปแบบศิลปะสมัยอยุธยายุคต้นในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ซึ่งการทำรูปยักษ์แบกพระแท่นที่ประทับนั่งตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าด้วยรูปแบบเดียวกับการทำประติมากรรมรูปยักษ์แบกฐานเจดีย์คงจะเนื่องจากเป็นคติความเชื่อเดียวกันคือการค้ำชูพุทธศาสนา
            พระพุทธบาทไม้ที่วัดพระรูปมีลักษณะนูนซึ่งนับเป็นรูปพระพุทธบาท แสดงถึงฝ่าพระบาทของพระพุทธเจ้า ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนพระองค์พระพุทธเจ้าจึงจัดเป็นปูชนียวัตถุแบบอุเทสิกะเจดีย์ มงคลรูปสัญลักษณ์ ๑๐๘ บนพระพุทธบาทมีความหมายถึงการแสดงออกถึงความมีสภาวะครอบจักรวาลของพระพุทธเจ้าและพระบารมีอันคุ้มครองและให้สิริมงคลต่อผู้ที่ได้ยึดถือพระองค์เป็นที่พึ่ง โดยการจัดเรียงมงคล ๑๐๘ ในวงธรรมจักรขนาดใหญ่กลางฝ่าพระบาทที่สอดคล้องกับฉากทัศน์จักรวาลหรือโลกสัณฐานที่อยู่ในแนววงกลมตามแนวคิดในคัมภีร์โลกศาสตร์ได้ช่วยทำให้ความหมายดังกล่าวมีความเป็นรูปธรรมมากขึ้น รูปมงคล ๑๐๘ เหล่านี้เป็นสัญลักษณ์ของสุคติภูมิในจักรวาลที่เริ่มตั้งแต่สิ่งที่ดีมีสิริมงคลในแดนมนุษย์ เรื่อยไปจนถึงเทวโลก ๖ ชั้นและพรหมโลก ๑๖ ชั้นอันเป็นที่พำนักของผู้มีบุญญาธิการทั้งหลาย ซึ่งเมื่อนับรวมรูปมงคลทั้ง ๑๐๘ นี้แสดงถึงความมีสภาวะครอบจักรวาลของพระพุทธเจ้าผู้เป็นใหญ่เหนือกว่าโลกทั้งสาม ด้วยบุญบารมีที่ทรงบำเพ็ญไว้นับไม่ถ้วน รูปมงคล ๑๐๘ เหล่านี้ที่ปรากฏเฉพาะบนฝ่าพระบาทเท่านั้น จึงแสดงถึงความเป็นใหญ่เปรียบดั่งเหยียบโลกทั้งสามไว้ใต้ฝ่าพระบาทของพระองค์

เอกสารอ้างอิง
[1] มนัส โอภากุล, ประวัติศาสตร์เมืองสุพรรณ (กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๔๗), ๑๘๒.
[2] จารึก วิไลแก้ว, “กลุ่มเจดีย์แปดเหลี่ยม: เมืองสุพรรณบุรี,” ใน รวมบทความทางวิชาการ ๗๒ พรรษาท่านศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล (กรุงเทพฯ: บริษัท พิฆเณศ พรินท์ติ้ง เซ็นเตอร์ จำกัด, ๒๕๓๘), ๒๒๗-๒๕๘.
[3] วรพร พรหมใจรักษ์, วัด แหล่งศิลปกรรมท้องถิ่นในเมืองสุพรรณบุรี (สุพรรณบุรี: โรงเรียนสงวนหญิงจังหวัดสุพรรณบุรี, ม.ป.ป.), ๑๔-๑๕.
[4] นริศรานุวัดติวงศ์, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้าฯ กรมพระยา และ ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, สาส์นสมเด็จ เล่ม ๑ (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, ๒๕๓๔), ๒๓๑ – ๒๓๓.
[5] พระยาอนุศาสตร์จิตรกร, นิราศตามเสด็จ (ช่วยในการกฐินพระราชทาน เจ้าพระยารามราฆพ ณ วัดทรงธรรม) (สมุทรปราการ: วัดทรงธรรมวรวิหาร พระอารามหลวง, ๒๔๖๖), ๕๐ – ๕๒.
[6] น. ณ ปากน้ำ, เที่ยวเมืองศิลปะอู่ทอง (กรุงเทพฯ: ต้นอ้อ ๑๙๙๙ จำกัด, ๒๕๔๒), ๙๒
[7] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๕๐ – ๕๑.
[8] Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๑๔๘.
[9] Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๗๕ – ๗๖.
[10] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๑๐, ๑๒.
[11] วิราภรณ์ สุวดีปฐมพงศ์, “ประเด็นใหม่: ระบบการวางลายมงคลบนรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๙ ถึงพุทธศตวรรษที่ ๒๔,” การค้นคว้าอิสระตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๑๒.
[12] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๒๒.
[13] พระสูตรและอรรถกถา แปล ฑีฆนิกาย มหาปทาน ภาคที่ ๑ เล่มที่ ๒ (กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๕), ๒๓๔.
[14] พระสูตรและอรรถกถา แปล ฑีฆนิกาย ปาฎิกวรรค ภาคที่ ๒ เล่มที่ ๓ (กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๕), ๑๘.
[15] พระสูตรและอรรถกถา แปล มัชฌิมนิกาย ปัณณาสก์ ภาคที่ ๒ เล่มที่ ๒ (กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๕),  ๒๓๔.
[16] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๑๐ – ๑๑๒.
[17] พระสูตรและอรรถกถา แปล ฑีฆนิกาย มหาปทาน ภาคที่ ๑ เล่มที่ ๒ (กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๕), ๒๖๒.
[18] พระสูตรและอรรถกถา แปล ฑีฆนิกาย ปาฎิกวรรค ภาคที่ ๒ เล่มที่ ๓ (กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๒๕), ๑๑๗.
[19] พระคันธสาราภิวงศ์วิเคราะห์ว่า คัมภีร์ชินาลังการฎีกาหรือชินาลังการวรรณา แต่งขยายอธิบายศัพท์ยากของคัมภีร์ชินาลังการ แสดงรูปแบบวิเคราะห์ของคำศัพท์ไว้อย่างละเอียด และยังอธิบายหลักธรรมที่เกี่ยวข้องโดยนำเนื้อหาจากคัมภีร์อรรถกถาหลายฉบับมาประมวลไว้ สำหรับคัมภีร์ชินาลังการ แต่งโดยพระพุทธรักขิตะเช่นเดียวกัน ในราวช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๗ เป็นวรรณกรรมร้อยกรอง ประพันธ์ขึ้นเพื่อแสดงถึงความยิ่งใหญ่ของพระพุทธเจ้าเริ่มตั้งแต่การสร้างบารมี ๓๐ ทัศหลังจากที่ได้รับพุทธพยากรณ์จนถึงปรินิพพาน ดูใน พระคันธสาราภิวงศ์, ชินาลังการ (พิมพ์ครั้งที่ ๒) (กรุงเทพฯ: ห้างหุ้นส่วนจำกัดประยูรสาส์นไทย การพิมพ์, ๒๕๕๒), [๓] - [๔], [๑๓]. อย่างไรก็ดี ในคัมภีร์ชินาลังการไม่ปรากฏการกล่าวถึงมงคล ๑๐๘ ประการบนฝ่าพระบาท.
[20] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๑๕.
[21] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), [๑๑]. ทั้งนี้ ศาสตราจารย์ฮินดูเบอร์ ได้เสนอว่าท่านมีชีวิตในช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ดูใน Hinnüber, A Handbook of Pali Literature (New Dalhi: Mushiram Manoharla, ๑๙๗๗), ๑๘๒. อ้างอิงใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” (วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒), ๓๖๑.
[22] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๑๕.
[23] พระคันธสาราภิวงศ์วิเคราะห์เปรียบเทียบมงคล ๑๐๘ ของคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์ คัมภีรชินาลังการฎีกา และคัมภีร์ปาทวันทนา พบว่าคัมภีร์ปาทวันทนาน่าจะใกล้เคียงกับความถูกต้องมากที่สุด ดูใน พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๓๑ – ๑๓๔.
[24] นิยมเรียกอีกว่า อรรถกถาพุทธปาทลกฺขณ สันนิษฐานว่าหมายถึงคัมภีร์ที่อรรถกถาจารย์แต่งขึ้นเพื่ออธิบายมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาท.
[25] พญาลิไท, ไตรภูมิพระร่วง (นนทบุรี: เจริญอักษรการพิมพ์, ๒๕๑๓), ๑๒.
[26] เรียกกันว่า “จารึกป้านางคำเยีย” หรือ “จารึกวัดตระพังช้างเผือก” เป็นศิลาจารึกหินชนวนสีเขียวมีคำจารึกสองด้าน จารึกหลักนี้สมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนำมากรุงเทพฯ ใน พ.ศ. ๒๔๕๑ และได้ทรงขอให้สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส อ่านคำจารึกภาษาบาลีถวาย ดูใน วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยา, “มหาวงศ์สังเขป” ใน ประมวลพระนิพนธ์ประวัติศาสตร์–โบราณคดี (พระนคร: ศิวพรการพิมพ์, ๒๕๑๔), ๒๒๔ – ๒๔๑. ต่อมา ศ. ร.ต.ท. แสง มนวิทูร ศ.ดร.ประเสริฐ ณ นคร และ A.B. Griswold ได้อ่านและแปลสอบทานอีกครั้งหนึ่ง ดูใน คณะกรรมการชำระประวัติศาสตร์ไทย, ประชุมศิลาจารึกภาคที่ ๔ (ศิลาจารึกหลักที่ ๑๐๒) (กรุงเทพฯ: สำนักนายก, ๒๕๑๓), ๑๐๔. ซึ่งพบว่าโดยรวมแล้วแปลคล้ายคลึงกัน แต่จะจัดลำดับมงคลแตกต่างกันออกไป ดูใน สินชัย กระบวนแสง, “รอยพระพุทธบาทสมัยสุโขทัย,” วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร, ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๑, ๒๕๒๒: ๑๔๒ – ๑๔๙. อ้างอิงใน สุธนา เกตุอร่าม, “การสร้างรอยพระพุทธบาทสมัยพญาลิไท,” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต ภาควิชาโบราณคดี บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๒๓, ๒๓ – ๓๐. ปัจจุบันจารึกหลักนี้อยู่ที่ภูเขาไกรลาส สวนซ้าย ในพระบรมมหาราชวัง.
[27] เมื่อเทียบกับคัมภีร์ชินาลังการฎีกาพบว่ามีความแตกต่างกัน มงคลที่มีในคัมภีร์ชินาลังการฎีกาแต่ไม่มีในจารึกหลักที่ ๑๐๒ คือ “สตฺต” (หอก), “โตรณํ” (ซุ้มประตู), “สุวณฺณหํสราชา” (พญาครุฑทอง) และ “สุวณฺณมกรํ” (มกรทอง) ในขณะเดียวมงคลที่ไม่มีในคัมภีร์ชินาลังการฎีกาแต่มีในจารึกหลักที่ ๑๐๒ คือ “ทวิสฺหสฺปริตฺตถา” (ทวีปน้อย ๆ สองพัน), “สุวณฺณภมโร” (แมลงภู่ทอง) และ “จตุมฺมขา” (ลูกศรมีปลายสี่แฉก, พรหมสี่หน้า).
[28] รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๓๑.
[29] รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๓๖๔.
[30] อาจารย์สุภาพรรณ ณ บางช้าง วิเคราะห์ว่าเนื่องจากในคัมภีร์อรรถกถาพุทธบาทมงคลปรากฏคำศัพท์ภาษาบาลีที่ได้รับอิทธิพลภาษาไทย และปรากฏข้อความที่มาจากคัมภีร์มหาทิพย์มนต์ซึ่งแต่งขึ้นในประเทศไทย ดูใน สุภาพรรณ ณ บางช้าง, วิวัฒนาการวรรณคดีบาลีสายพระสุตันตปิฎกที่แต่งในประเทศไทย (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๓๓), ๒๘๑, ๒๘๖.
[31] ต้นฉบับคัมภีร์นี้จารด้วยอักษรขอม ภาษาบาลี มีข้อความระบุถึงการจารตรงกับ พ.ศ. ๒๒๙๒ ในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ โดยไม่ปรากฏว่าผู้แต่งเป็นใคร ปัจจุบันเก็บรักษาอยู่ในหอสมุดแห่งชาติ ดูใน รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๔๒.
[32] รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๔๒ – ๕๗.
[33] พระคันธสาราภิวงศ์วิเคราะห์ว่า ในคัมภีร์อรรถกถาอนาคตวงศ์และคัมภีร์ชินาลังการฎีกา กล่าวถึงรูปพญาช้างอุโบสถและพญาช้างฉัททันต์ว่าเป็นมงคลข้อเดียวกัน แต่คัมภีร์ปาทวันทานกล่าวถึงรูปพญาช้างอุโบสถเท่านั้น สันนิษฐานว่าในสมัยนั้นผู้แต่งไม่พบข้อมูลรูปพญาช้างฉัททันต์ นอกจากนี้ข้อความในอรรถกถาอนาคตวงศ์ฉบับใบลานของไทยได้กล่าวถึงรูปพญาช้างฉัททันต์อย่างเดียว แม้ในทีฑนิกาย มหาสุทัศนสูตร ระบุถึงช้างอุโบสถว่าเป็นช้างของพระเจ้าจักรพรรดิ จึงควรมีรูปช้างอุโบสถเท่านั้น ดูใน พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๓๓ – ๑๓๔. นอกจากนี้ ในคัมภีร์สมันตภัททิกะก็ยังกล่าวถึงพญาช้างชื่ออุโบสถอย่างเดียวเช่นกัน ดูใน Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๓๓.
[34] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๓๔ – ๑๔๖.
[35] เป็นที่น่าสังเกตด้วยว่า เส้นกรอบของตารางในตำแหน่งเริ่มต้นนี้ เป็นเส้นที่ตรงต่อเนื่องจนถึงวงกลมนอกสุด แสดงให้เห็นถึงความตั้งใจของช่างในการวางแผนออกแบบมงคล ๑๐๘ ในตำแหน่งนี้.
[36] รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๔๒.
[37] รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๒๖.
[38] อาจารย์ฮันส์ เพนธ์ ศึกษารูปแบบของอักษรที่จารึกอยู่บนพระพุทธบาท และกำหนดอายุพระพุทธบาทไม้ประดับมุกจากวัดพระสิงห์ จังหวัดเชียงใหม่ ว่าน่าจะมีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ดูใน ฮันส์ เพนธ์, “พระพุทธบาทที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเชียงใหม่,” ศิลปากร ปีที่ ๑๕ ฉบับที่ ๕, ๒๕๑๘, ๔๙ - ๕๕.
[39] Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๕๕.
[40] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๓๓ – ๑๓๔.
[41] ช้างตระกูลฉัททันต์และช้างตระกูลอุโบสถจัดอยู่ในตระกูลพรหมพงศ์ หมายถึงช้างเผือกตระกูลที่พระพรหมเนรมิตขึ้น.
[42] พบว่ามีการทำรูปพระพรหมเกินไปหนึ่งองค์ คือทำรูปเทวดาเป็นพระพรหมไปหนึ่งองค์ซึ่งอาจเป็นความผิดพลาดคลาดเคลื่อนของช่างผู้สร้างก็เป็นได้.
[43] อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล วิเคราะห์ว่าคัมภีร์ในพุทธศาสนาที่มีเนื้อหาบรรยายถึงพระพรหมนั้นไม่เคยมีคัมภีร์ที่ระบุว่าพระพรหมมีสี่หน้า การทำรูปพระพรหมที่มีสี่หน้าเป็นแบบแผนพระพรหมอันเป็นที่รับรู้ในลุ่มน้ำเจ้าพระยา โดยเป็นการรับลักษณะทางประติมานวิทยาของพระพรหมสี่หน้าของศาสนาพราหมณ์มาใช้ โดยปรากฏหลักฐานตั้งแต่ศิลปะอินเดียสมัยปาละ รวมถึงในศิลปะพม่าสมัยพุกามและศิลปะเขมรสมัยบายน ในดินแดนไทยพบว่าหลักฐานก่อนพุทธศตวรรษที่ ๒๐ นิยมทำพระพรหมหน้าเดียวเสมอทั้งในศิลปะทวารวดีและศิลปะสุโขทัย โดยพบการทำพระพรหมสี่หน้าในบางแห่งเช่นปูนปั้นพุทธประวัติตอนเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ที่ผนังด้านทิศใต้ของมณฑปวัดตระพังทอง จังหวัดสุโขทัย แต่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๐ - ๒๓ ไม่ปรากฏการทำพระพรหมหน้าเดียว ทั้งนี้เพราะขาดหลักฐานภาพเล่าเรื่อง ดูใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๑๖๘ – ๑๗๕.
[44] ได้แก่ พระพุทธบาทจากเขาพระบาทใหญ่ (เขาสุมนกูฏ) เมืองสุโขทัย ซึ่งจารึกหลักที่ ๘ (จารึกเขาสุมนกูฏ) กล่าวว่า “เขาอันนี้ชื่อสุมนกูฏบรรพต...เรียกชื่อดังอัน เพื่อไปพิมพ์เอารอยตีน พระพุทธเจ้า เราเอาเหยียบ เหนือจอมเขาสุมนกูฏบรรพต...ในลังกาทวีปพู้นมาประดิษฐานไว้เหนือจอมเข้าอันนี้ แล้วให้คนทั้งหลายได้เห็นรอยฝ่าตีนพระพุทธเจ้าเรานี้มีหลายอัน ได้ร้อยแปดสีส่องให้ฝูงเทพยดาและ...ทั้งหลายได้ไหว้นบทำบูชา...” ดูใน กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกหลักที่ ๘,” ใน ประชุมศิลาจารึกภาคที่ ๑ (พิมพ์ครั้งที่ ๓) (กรุงเทพฯ: พระจันทร์, ๒๕๐๐), ๑๑๕. และรอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหาร ที่มีจารึกกำกับว่า “...รอยพระพุทธบาททั้งคู่อันประดิษฐานไว้ชิดกันของสมเด็จสรรเพชญ์พุทธองค์ อันบริบูรณ์ไปด้วยบรมมงคลร้อยแปดประการ รุ่งเรืองไปด้วยจักรลักษณะอันวิจิตรงดงามมีประการต่าง ๆ ทำความเป็นที่พึงพอใจเป็นอย่างยิ่ง...” ดูใน กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกรอยพระพุทธยุคลบาท วัดบวรฯ,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๒๗), ๒๖๗ – ๒๖๘.
[45] การนำรูปมงคล ๑๐๘ ประการมาใส่ไว้ในพระพุทธบาทน่าจะเริ่มขึ้นในศิลปะพุกาม ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ เช่น พระพุทธบาทที่เจดีย์โลกะนันทะ พระพุทธบาทที่เจดีย์ชเวซิกอน เมืองพุกาม ตามเนื้อหาลักษณะพระพุทธบาทที่ปรากฏในคัมภีร์อรรถกถาและฎีกาภาษาบาลีที่รู้จักกันในพม่า พระพุทธบาทตามคติและรูปแบบในศิลปะพุกามนี้ ได้ส่งอิทธิพลให้กับการทำพระพุทธบาทที่สุโขทัยในช่วงแรก ๆ เช่น พระพุทธบาทที่วัดตระพังทอง พระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ดูใน นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๓๑ – ๓๓, ๓๙ – ๔๐.
[46] เชื่อว่าสมเด็จพระบวรราชเจ้า กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพ โปรดให้เคลื่อนย้ายมาจากเมืองสุโขทัยหรือพิษณุโลก.
[47] จารึกกล่าวถึงการสร้างพระพุทธบาทนี้ใน พ.ศ. ๑๙๗๐ โดยพระสิริสุเมธังกรสังฆนายก ผู้เป็นศิษย์ของพระสิริสุเมธังกรสังฆราช ภายใต้การอุปถัมภ์ของพระมหาธรรมราชาที่ ๔ (บรมปาล หรือพระยาบาลเมือง) ครองเมืองพิษณุโลกในช่วง พ.ศ. ๑๙๖๒ – ๑๙๘๑ ช่วงเวลานี้เมืองสุโขทัยเป็นเมืองประเทศราชของอาณาจักรอยุธยา.
[48] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๔๗.
[49] การจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ อยู่ในธรรมจักรที่มีขนาดใหญ่เต็มส่วนกว้างของฝ่าพระบาท ยังทำสืบมาที่อยุธยาจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๒๓ เป็นอย่างน้อย และยังส่งอิทธิพลให้กับการสร้างพระพุทธบาทในศิลปะพม่าโดยคงจะแพร่หลายเข้าไปในพม่าผ่านทางเมืองมอญ หรือโดยผ่านทางช่างศิลปกรรมและเชลยศึกที่ถูกกวาดต้อนไปจากอยุธยาในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๑ และ ๒๓ เช่น รอยพระพุทธบาทหินอ่อนที่ Calcatta Museum รวมถึงในศิลปะศรีลังกา เช่น พระพุทธบาทที่รุวันเวลิ ศรีลังกา ดูใน นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๓๔ – ๓๕, ๕๒.
[50] รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “วิวัฒนาการและประติมานวิทยาของรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย,” วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๓๙, ๑๐ – ๑๑.
[51] Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๗๘.
[52] การจัดวางองค์ประกอบเขาสัตตบริภัณฑ์ในลักษณะนี้เป็นมุมที่มองมาจากเบื้องบน ซึ่งพบเป็นจำนวนมากในเมืองพุกามและมีความเก่าแก่กว่าในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งมีความเป็นไปได้ว่าจะได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะสมัยเมืองพุกาม ดูใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๒๑๐ – ๒๑๑.
[53] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๔๙ และ รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๖๕ – ๗๐. อนึ่ง รอยพระยุคลบาทที่วัดบวรนิเวศวิหาร และพระพุทธบาทที่มาจากวัดเสด็จนี้ นักวิชาการบางท่านสันนิษฐานว่าอาจจะเป็นรอยพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏจำลอง เนื่องจากปรากฏจารึกที่อาจมีความเกี่ยวข้องกัน จารึกบนรอยพระยุคลบาทคู่ที่วัดบวรนิเวศ แสดงให้เห็นว่าพระพุทธบาทนี้บริบูรณ์ด้วยมงคล ๑๐๘ สร้างสรรค์ขึ้นอย่างวิจิตรงดงามเปรียบได้กับพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏ ดูใน กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกรอยพระพุทธยุคลบาท วัดบวรฯ,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๒๗), ๒๖๗ – ๒๖๘. ส่วนจารึกบนพระพุทธบาทที่มาจากวัดเสด็จ ปรากฏเทวดาองค์หนึ่งชื่อ “ขตฺตคาม” ดูใน กรมศิลปากร, “จารึกรอยพระพุทธบาทวัดเสด็จ,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๒๗), ๒๐๙. ซึ่งเป็นเทวดาองค์หนึ่งที่ดูแลรักษาเมืองลังกา มีเทวาลัยอยู่ที่เมืองกตรคาม และภาพเทวดาที่ถือพระขรรค์อาจจะหมายถึงการปกปักรักษาพระพุทธบาท ประกอบกับเชื่อว่าการจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ อยู่ในธรรมจักรที่มีขนาดใหญ่เต็มส่วนกว้างของฝ่าพระบาทนั้นเป็นรูปแบบใหม่ที่เกิดขึ้นในศิลปะสุโขทัย ซึ่งแตกต่างไปจากพระพุทธบาท ๔ รอยที่สันนิษฐานกันว่าจำลองมาจากเขาสุมนกูฏตามจารึก แต่กลับมีรูปแบบศิลปะที่สืบเนื่องมาจากศิลปะพม่าสมัยพุกาม ดูใน นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๓๙. และ รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, พุทธศิลป์ไทยสายสัมพันธ์กับศรีลังกา (กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), ๒๕๖๓), ๑๐๒ – ๑๑๕.
[54] รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “วิวัฒนาการและประติมานวิทยาของรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย,” วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๓๙, ๑๑.
[55] อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล วิเคราะห์ว่าความคิดในยุคพระไตรปิฎกโลกกับจักรวาลโลกมีความหมายถึงสถานะคนละสถานะกัน แต่ในสมัยคัมภีร์อรรถกถากลับระบุว่าโลกกับจักรวาลเป็นสิ่งเดียวกัน และจักรวาลต่างก็หมายถึงสิ่งเดียวกัน ดูใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๑๔.
[56] วิราภรณ์ สุวดีปฐมพงศ์ วิเคราะห์ว่าการจัดเรียงรูปมงคลในระบบใหม่นี้ ยังอาจจะเป็นการสร้างภาพลักษณ์ความยิ่งใหญ่ของระบอบกษัตริย์อาณาจักรสุโขทัยที่เริ่มถดถอยลงจากการขยายอำนาจของอาณาจักรอยุธยาและอาณาจักรล้านนาในช่วงเวลานั้นด้วย ดูในวิราภรณ์ สุวดีปฐมพงศ์, “ประเด็นใหม่: ระบบการวางลายมงคลบนรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๙ ถึงพุทธศตวรรษที่ ๒๔,” การค้นคว้าอิสระตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๖๙ – ๗๐.
[57] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๕๑.
[58] รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “วิวัฒนาการและประติมานวิทยาของรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย,” วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๓๙, ๑๑.
[59] การจัดเรียงรูปมงคล ๑๐๘ บนพระพุทธบาทที่ปรากฏมาก่อนทั้งในรูปแบบตารางและรูปแบบวงกลม นิยมเรียงรูปพรหมโลกไว้ใกล้กับรูปธรรมจักรที่อยู่กึ่งกลางพระพุทธบาท.
[60] ทั้งนี้ยังพบว่ารูปมงคล ๑๐๘ ในตำแหน่งรูปเทวดาสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกา (มงคลหมายเลข ๘๗) ทำเป็นรูปบุคคลมี ๔ เศียรด้วยเช่นกัน ซึ่งมีความหมายถึงท้าวจตุโลกบาล ๔ องค์.
[61] อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, ทิพยประติมา (นนทบุรี: มิวเซียมเพรส, ๒๕๖๐), ๘๖.
[62] รักชนก โคจรานนท์, การวิเคราะห์ลักษณะและความหมายรอยพระพุทธบาทในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร (กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๕๙), ๗๕.
[63] ดังปรากฏหลักฐานการเขียนภาพพุทธประวัติในกรุชั้นที่ ๒ (ชั้นกลาง) ของปรางค์ประธานวัดราชบูรณะ ผนังด้านทิศตะวันออกเขียนเรื่องราวก่อนการตรัสรู้ เรื่องราวต่อเนื่องไปยังผนังด้านทิศใต้ ทิศตะวันตก และเรื่องจะมาจบที่ผนังด้านทิศเหนือซึ่งเป็นเรื่องตอนปรินิพพาน ดูใน สันติ เล็กสุขุม, จิตรกรรมฝาผนังสมัยอยุธยา (กรุงเทพฯ: มูลนิธิเจมส์ ทอมป์สัน, ๒๕๒๔), ๔๕. ซึ่งจัดเป็นงานจิตรกรรมในสมัยอยุธยาตอนต้นสมัยสมเด็จเจ้าสามพระยาราว พ.ศ. ๑๙๖๗.
[64] การใช้รูปสัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้าปรากฏมาตั้งแต่ศิลปะอินเดียโบราณในยุคแรกเริ่มที่ยังไม่มีการทำพระพุทธรูป ซึ่งจะปรากฏอยู่ในภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ อาทิ ก่อนตรัสรู้นิยมทำเป็นรูปพระพุทธบาท เมื่อตรัสรู้นิยมทำเป็นรูปพุทธบัลลังก์และต้นโพธิ์ เมื่อทรงประกาศศาสนานิยมทำเป็นรูปธรรมจักรและกวาง เมื่อเสด็จปรินิพพานนิยมทำเป็นรูปพระสถูป ดูใน ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ, นิทานโบราณคดี (กรุงเทพฯ: เกษมการพิมพ์, ๒๕๓๓), ๖๒ – ๖๓. จนเมื่อมีการทำพระพุทธรูปจึงทำให้การทำรูปสัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้าเสื่อมความนิยมลงไป อย่างไรก็ดี คติความเชื่อในเรื่องรูปสัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้าเหล่านี้ยังคงอยู่สืบเนื่องมา โดยเฉพาะอย่างยิ่งรูปรอยพระพุทธบาทที่เป็นที่นิยมอย่างกว้างขวางในลังกาและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เนื่องจากยึดโยงอยู่กับคติความเชื่อเรื่องการเสด็จไปประกาศพุทธศาสนาและประทับรอยพระพุทธบาทไว้ ณ ดินแดนนั้น.
[65] อนึ่ง การเขียนภาพพระพุทธเจ้าเป็นรูปสัญลักษณ์ประกอบในภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ ยังพบตัวอย่างในสมุดไตรภูมิในสมัยหลังลงมา ได้แก่ สมุดไตรภูมิหมายเลขที่ ๑๐ สมุดไตรภูมิหมายเลขที่ ๑๐ / ก และสมุดไตรภูมิฉบับกรุงเบอร์ลิน ดูใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๒๘๒.
[66] น. ณ ปากน้ำ, เที่ยวเมืองศิลปะอู่ทอง (กรุงเทพฯ: ต้นอ้อ ๑๙๙๙ จำกัด, ๒๕๔๒) ๙๑ – ๙๒.
[67] Boisselier, J., La Sculpture en Thailande (Paris: Office du Livre, ๑๙๗๔), ๒๓๕. อ้างอิงใน รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๑๙๐.
[68] รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่มาของสมุดภาพไตรภูมิ,” วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๕๒, ๑๘๙.
[69] อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, ทิพยประติมา (นนทบุรี: มิวเซียมเพรส, ๒๕๖๐), ๒๓๖ – ๒๓๘.
[70] พิริยะ ไกรฤกษ์, ประวัติศาสตร์ศิลปในประเทศไทยฉบับคู่มือนักศึกษา (กรุงเทพฯ: อมรินทร์การพิมพ์, ๒๕๒๘), ๒๔๓ – ๒๔๔. นอกจากนี้ ยังได้พบหลักฐานเป็นประติมากรรมปูนปั้นรูปยักษ์มีเชือกคาดอกแบกฐานพระพุทธรูปภายในซุ้มบรรพแถลงประดับชั้นซ้อนของปรางค์วัดพระปรางค์ จังหวัดสิงห์บุรี กำหนดอายุในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ดูใน กรมศิลปากร, เตาแม่น้ำน้อย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๓๑), ๖๕. รวมถึงได้พบพระพุทธรูปขนาดเล็กจำนวนหนึ่งที่มีศิลปะอยู่ในสมัยอยุธยาตอนกลางในองค์ปรางค์นั้น ดูใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะอยุธยา: งานช่างหลวงแห่งแผ่นดิน (พิมพ์ครั้งที่ ๓) (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๕๐), ๑๖๗. และเชื่อว่าพระพุทธรูปประทับนั่งเหนือฐานรูปกองทัพมารในศิลปะอยุธยาน่าจะสร้างขึ้นร่วมสมัยกันในช่วงอยุธยาตอนกลางด้วยเช่นกัน ดูใน สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง, “การประดับภาพกองทัพมารที่ฐานของพระพุทธรูปในศิลปะอยุธยา,” วารสารดำรงวิชาการ ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๖, ๒๕๔๗, ๑๒ – ๑๓.
[71] สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง, “การประดับภาพกองทัพมารที่ฐานของพระพุทธรูปในศิลปะอยุธยา,” วารสารดำรงวิชาการ ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๖, ๒๕๔๗, ๑๐ – ๒๗.
[72] สันติ เล็กสุขุม, คุยกับงานช่างไทยโบราณ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๕๕), ๑๕๕, ๑๖๒. การทำประติมากรรมรูปยักษ์มีเชือกคาดอกมีปรากฏมาก่อนในศิลปะเขมร เช่น ภาพสลักทหารในฉากสงครามที่ระเบียงปราสาทบายนในรัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ หรือในหน้าบันจากปราสาทพระป่าเลไลย์ กำหนดอายุอยู่ในช่วงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ดูใน สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง, “การประดับภาพกองทัพมารที่ฐานของพระพุทธรูปในศิลปะอยุธยา,” วารสารดำรงวิชาการ ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๖, ๒๕๔๗, ๑๘. และเป็นที่นิยมสืบเนื่องมาในศิลปะสมัยสุโขทัยและศิลปะสมัยอยุธยา.
[73] การทำประติมากรรมรูปยักษ์มีเชือกคาดอกกำลังแบกฐานโบราณสถานพบปรากฏมาก่อนในศิลปะสุโขทัย เช่น ปูนปั้นยักษ์แบกประดับมุขยื่นจากฐานเจดีย์ทรงดอกบัวตูมที่อยู่ทางด้านทิศใต้ของเจดีย์พระมหาธาตุ วัดมหาธาตุ จังหวัดสุโขทัย.
[74] นักวิชาการต่างประเทศ Virginai Mckeen วิเคราะห์ว่า พระพุทธบาทจากวัดพระรามมีรูปสัญลักษณ์บางรูปคือบัลลังก์ (หมายเลข ๗) ฐานของแจกันและบาตร (หมายเลข ๒๓, ๒๔) มีความละเอียดประณีตเช่นเดียวกับแข้งสิงห์ของเจดีย์ในจิตรกรรมฝาผนังที่วัดเกาะแก้วสุทธาราม จังหวัดเพชรบุรี กำหนดอายุอยู่ในสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ดูใน Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๑๔๖ – ๑๔๗. ต่อประเด็นนี้มีความเห็นแตกต่างออกไป เนื่องจากรูปแบบศิลปะของบัลลังก์และฐานแจกันกับบาตรของพระพุทธบาทจากวัดพระรามกับฐานสิงห์ในจิตรกรรมฝาผนังอุโบสถวัดเกาะแก้วสุทธารามนั้นมีความแตกต่างกันอย่างเห็นได้ชัดจึงควรจัดเป็นงานคนละยุคสมัย ประกอบกับได้พบร่องรอยการทำฐานของรูปสัญลักษณ์ในลักษณะเดียวกับพระพุทธบาทจากวัดพระรามมาก่อนแล้วในพระพุทธบาทศิลปะสุโขทัย อาทิ ฐานของรูปอาคารบนพระพุทธบาทที่วัดเชิงคีรี อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย กำหนดอายุการสร้างอยู่ใน พ.ศ. ๒๐๕๓ ดูใน Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๙๐, ๙๒. หรือฐานของรูปสัญลักษณ์สังข์และฐานของเทวดาถือพระขรรค์ที่พระพุทธบาทสำริดจากวัดเสด็จ จังหวัดกำแพงเพชร กำหนดอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ – ๒๑ ดูใน นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๔๙. และ รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล, “วิวัฒนาการและประติมานวิทยาของรอยพระพุทธบาทในประเทศไทย,” วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๓๙, ๑๑.
[75] Virginia McKeen, รอยพุทธบาทพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในภัททกัปป์นี้ ตามกรอบคิดแบบสิงหล-สยาม (สมหวัง แก้วสุฟอง แปล) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ์, ๒๕๕๕), ๑๔๘.
[76] นันทนา ชุติวงศ์, รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และเอเชียอาคเนย์ (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, ๒๕๓๓), ๓๓ – ๓๔.
[77] จัดกลุ่มรูปมงคลตามแนวคิดของพระคันธสาราภิวงศ์ ดูใน พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๔๗.
[78] พระคันธสาราภิวงศ์, ปัชชมธุ (พระคันธสาราภิวงศ์ แปล) (กรุงเทพฯ: ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๕๐), ๑๔๘.

The Wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup
           The wooden Phra Buddhapada (Buddha’s footprint) is characterized as an engraving on a 74 cm wide, 222 cm long and 10 cm thick rectangular hard wooden board. The engraving methods include the carving into decoration lines, low-relief engraving, high-relief engraving, and floating engraving. On one side of the board it is engraved as Phra Buddhapada (Buddha’s footprint), while on the other side it is engraved into the picture of the Lord Buddha attaining enlightenment. This Phra Buddhapada is the footprint of his right foot, engraved in low-relief pattern. The overall shape is that of a rectangular with one end being curved. This Phra Buddhapada is carved as being horizontal, with the foot tilting up on one side to show both sides of the foot. This carving pattern of Phra Buddhapada has been generally popular. For example, Phra Buddhapada of Ayutthaya art style, i.e. a stone Phra Buddhapada found in Ayutthaya province. Its front side is engraved as the Lord Buddha’s footprint, while its back side is engraved as the picture of Dhammacakka (the Wheel of Truth). As for the established Phra Buddhapada with the foot tilting up, the only examples that are left to be found are those appeared on both sides of the road entering the main stupa of Wat Buddhai Sawan in Phra Nakhon Si Ayutthaya province.
            The engraving to produce relief picture of Phra Buddhapada showing the foot of Lord Buddha had been the symbol used to represent Lord Buddha since the ancient Indian art era before the creation of the Buddha images, as well as the other symbols such as the pictures of Dhammacakka, Bodhi tree, and Pallanka (throne).  All of these symbols were still used continuously for some periods after the creation of the Buddha images. They were considered to be Pujaniyavatthu (object of worship) in the type of Uddesikacetiya (memorial object of worship), i.e. the objects created as the symbols representing the Lord Buddha, or in memory of the Lord Buddha. The model of Phra Buddhapada and this accompanying belief have been passed on further in Sri Lanka in both the form of dual footprints and single footprint. In the case of Thailand, there is very little preference for creating Phra Buddhapada. The majority of Phra Buddhapada created in Thailand was in the form of engraving in a deep down basin. The old Phra Buddhapada in Thailand is probably Phra Buddhapada at Wat Khao Deesalak in Suphan Buri province.  It can be mentioned that the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup has specific art form which is its own identity reflecting the intention to create the work of art for some special purpose that is different from that of Phra Buddhapada in general.

The 108 Mangala Decorations on the Wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup
            In the middle of the sole of the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup, there are 108 Mangala (blessings) decorations organized in the Daksinavatta (clockwise) winding pattern from the middle to the rim of big Dhammacakka circles.  From the investigation, it is found that art style design of the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup as a whole is almost similar in many aspects to that of Phra Buddhapada from Wat Phra Ram in Phra Nakhon Si Ayutthaya province including the matter of dividing the Dhammacakka circle into four layers by making two overlapping circle framework lines, and creating many similar designs of Mangala decorations such as the Brahmaloka (Brahma world) design, the Devaloka (world of gods) design, the mountain design, the sun design, the moon design, etc.  There is also the making of curving decoration lines covering the sole and fingers of the foot.  Therefore, it is hypothesized that the art style design of the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup might have been influenced by the art style design of Phra Buddhapada in Wat Phra Ram.  However, since the Brahmaloka design and the Devaloka design are arranged to be out near the rim of the circle which is different from the previous designs, it is hypothesized that the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup probably had been created during the middle period of the 21st Buddhist Century which is later than the creation of Phra Buddhapada in Wat Phra Ram that might have occurred during the final period of the 20th Buddhist Century to the early period of the 21st Buddhist Century.  In addition, the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup also has the arrangement of 108 Mangala decorations similar to that of Phra Buddhapada from Wat Sadet in Kamphaeng Phet province, but with different art style designs.  So, the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup and Phra Buddhapada at Wat Sadet should have been created at about the same period.
            Although the majority of Mangala decorations that appear on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup are relevant to many important scriptures such as Atthakatha Anakhatawong, Jinalankaradhika, and Pathavanthana, there are many differences both in the list of Mangala and Mangala arrangement, especially the addition of Mangala pictures of Phya Suea (big tiger), Brahma (in front of the golden barge picture), Phra Thaen Pallanka (throne altar), palm leaf fan (after the Phra Thaen picture), and turtle.  However, the above-mentioned added pictures have been found in Buddhapada Lakkhana (Lord Buddha’s footprint characteristics) scripture written during the final period of the 23rd Buddhist Century.  So, it is hypothesized that the creation of 108 Mankala decorations on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup should have more relationship with Buddhapada Lakkhana scripture rather than with the above-mentioned three scriptures.  It is also hypothesized that Buddhapada Lakkhana scripture should have been known at least since the middle period of the 21st Buddhist Century in accordance with the hypothesized age of the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup, as appeared in the traces of Buddhapada Lakkhana scripture written during the final period of the 23rd Buddhist Century that was handed down from the scriptures in the past.
            Another point, in creating 108 Mankala decorations on Phra Buddhapada it is found that there are both the creation of virtual pictures and the creation of symbolic pictures based on the Mankala list in Pali language that is mentioned as a whole without mentioning of any specific list.  So, the creation of Mankala pictures depended on the interpretation of the Mankala names by the creating artists as well as the consideration of the customary regulations of art works imparted from generation to generation.  Therefore, it cannot be clearly mentioned that the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup was created based directly on the inspiration from Buddhapada Lakkhana scripture.  This is because we still lack the evidence of Buddhapada Lakkhana scripture in the 21st Buddhist Century to study comparatively, or perhaps it was created based on the inspiration indirectly received from the customary regulations of art works imparted from generation to generation, or it might be created as a result of the integration of the inspirational influence from Buddhapada Lakkhana scripture and the inspiration indirectly received from the customary regulations of art works imparted from generation to generation.

 The Engraving of Life History of the Lord Buddha Attaining Enlightenment on the Wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup
            On the back side of the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup there is an engraving of the picture showing the life history of the Lord Buddha attaining enlightenment.  The engraving comprises the pictures of the confronting devils-defeating of the devils, with the middle line showing the altar on which the Lord Buddha sits.  Under the altar, there are the pictures of five demons bearing the altar.  Beside the altar, there is the picture of the Goddess of the Earth squeezing water from her chignon.  The art style of the pictures is similar to that of Phra Buddhapada on the other side of the wooden board showing the intention of creating the engravings on both sides of the board at the same time from the beginning.
            The selection of creating the picture of life history of the Lord Buddha is probably because it was the popular story in that period, and the choice of creating the picture of the Lord Buddha attaining enlightenment comprising the pictures of the confronting devils-defeating of the devils is probably because it is the most important episode of the Lord Buddha’s life history showing Phra Bodhisatta (a Buddha-to-be) attaining enlightenment, which shows him to be the clear knower of the way of the world.  This meaning is consistent with the meaning of Phra Buddhapada on the other side of the board.  As for the creating the picture of altar to be the seat of the Lord Buddha while attaining enlightenment instead of creating the image of the Lord Buddha himself which is the symbol representing the Lord Buddha, this creation does not appear to be seen much in the Chao Phraya River basin area.  The choice of creating the picture of altar to be the seat of the Lord Buddha while attaining enlightenment, or the Vatchara-assana (diamond seat), instead of creating the picture of the Lord Buddha himself on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup is hypothesized as probably because the available small area for engraving does not facilitate the engraving of the Lord Buddha fully as a human being such as that in the Tri Bhumi (three worlds) Atlas, and probably because it was considered not appropriate to create the picture of the Lord Buddha on the back side of the board containing the footprint that was the lower part of the body.  Therefore, it was decided to create the symbolic system to represent the Lord Buddha, i.e. the picture of altar to be the seat of the Lord Buddha while attaining enlightenment, or the Vatchara-assana (diamond seat), resulting in the art style design of the engravings on both sides of the Phra Buddhapada board being of the symbolic system.
            In Thailand, the evidences of the engraving of the pictures of the group of devils and the Goddess of Earth squeezing water from her chignon were found tracing from at least the 18th Buddhist Century, such as the bronze altar as the seat of the Buddha image engraved as the picture of the Goddess of Earth touching the end of her hairs that is found at Wat Phra Si Rattana Maha That in Suphan Buri province which is of Cambodian art style dated about the 17-18 Buddhist Century.  The model of decorating with the engravings of the devil army and the picture of the Goddess of Earth squeezing water from her chignon at the altar of the Buddha image which is of the middle period Ayutthaya art style dated about the 21st – 22nd Buddhist Century is closely related to the older Cambodian art style, especially the clothing and posture of the devil army troopers.  So, the Cambodian art style that was an important foundation of art style in Ayutthaya since its beginning still remains to be seen in some aspects that are mixed in the middle period Ayutthaya art style created during the period of 21st – 22nd Buddhist Century.  Therefore, it can be said that the engraving of the picture of the devil army and the Goddess of Earth to tell the life history of the Lord Buddha in the episode of encountering and defeating the devils on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup should probably be also an example of Ayutthaya art style in the early period of the 21st Buddhist Century.
            As for the engraving of the picture of demons in the kneeling posture showing the muscular body shapes dressed with decorative collar band and strings strapped at the chest indicating the style of dressing in the early period.  Examples of this dressing style are the lime sculptures of the south Than Phaithi (lotus-flower-shaped pedestal) of the main pagoda of Wat Ratchaburana which is of the early period Ayutthaya art style dated from the final period of the 20th Buddhist Century.  The creation of the sculpture in the form of demons holding up the pedestal of pagoda is probably related to the belief on upholding Buddhism.  The altar that is the seat for the Lord Buddha while attaining enlightenment, or the Vatchara-assana, is considered to be a symbol of the Lord Buddha like the pagoda.  Therefore, the picture of demons holding up the seat of the Lord Buddha while attaining enlightenment on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup was created based on the same belief.

The Iconographical Meaning of the Wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup
            The symbol of 108 Mangala (blessings) decorations on the wooden Phra Buddhapada at Wat Phra Rup has the expressed meaning of the dominating over the universe status of the Lord Buddha and his merits that protect and provide blessings for those who worship or adhere to him as their savior.  The 108 Mangala decorations are arranged in a big Dhammacakka circle in the middle of the foot sole that is consistent with the scenery of the universe or the shape of the world that is in the circular line based on the concept in the World Science Scripture that enables the above-mentioned meaning to be more clearly tangible.  In the innermost circle there is the picture of a blossoming lotus which is probably the symbol of the Lord Buddha attaining enlightenment.  In the second circle there are the pictures that are symbols of fortune, progress, and abundance, i.e. the pictures of gardenia, swastika, the pot with flowers, the container with flowers, and lotus flower; the pictures that are symbols of prestige of the king or emperor indicating the honor, power, and nobleness, i.e. the pictures of flowers, altar, elephant scythe, double-edged sword, multiple-tiered umbrella; and the pictures that are symbols of virtues and merits, i.e. the picture of palm leaf fan.  In the third and fourth circles there are symbols in the group of realities in the universe, i.e. the ocean, universal mountain, Himmaphanta mountain, Sumeru mountain, the sun, the moon, big continents, small continents, Himmaphanta animals, six levels of Devaloka (world of gods), and 16 levels of Brahmaloka (world of Brahma).  It can be said that these meritorious symbols of 108 Mankala decorations are the symbols of Sugatibhumi (happy state of existence) in the universe starting from the good and blissful entities in the human world and proceeding toward the ๖ levels of Devaloka and 16 level of Brahmaloka which are the dwelling places of the meritorious beings.  When all of these 108 Mankala are counted and combined, they indicate the condition of universal dominance of the Lord Buddha who is superior over all of the three worlds, i.e. Sattaloka (the world of animals or living things), Sankaraloka (the world of phenomena or all things that have been made up by pre-existing causes), and Okassaloka (the world as dwelling place of all living things).  This is because of the countless merits that he has accumulated.  All of these 108 Mankala appear only on the sole of his feet indicating his superiority as though he steps on all of the three worlds to make them lying under his feet.  In addition, the choice of creating the picture of life history of the Lord Buddha attaining enlightenment on the other side of the wooden board showing Phra Bodhisatta (a Buddha-to-be) attaining enlightenment to become the Lord Buddha who has acquired the knowledge of the universe also has the meaning consistent with the meaning of Phra Buddhapada on the other side of the board.

เมืองสุพรรณภูมินับแต่สมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ 
            ในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. ๑๙๙๑-๒๐๓๑) ภายใต้นโยบายการจัดระบบราชการและระเบียบสังคมแบบศักดินาเพื่อจรรโลงโครงสร้าง “รัฐราชอาณาจักร” สถานะของเมืองสุพรรณภูมิถูกปรับลดความสำคัญลง จาก “เมืองลูกหลวง” กลายเป็นส่วนหนึ่งของปริมณฑลราชธานี มีสถานะเป็น “หัวเมืองจัตวาชั้นใน” เจ้าเมืองสุพรรณภูมิ คือ ขุนนางที่ได้รับการแต่งตั้งจากส่วนกลาง มีตำแหน่งเพียง “ผู้รั้ง”[1] ปรากฏยศและราชทินนามในทำเนียบศักดินาหัวเมืองที่ “พระสุนทรสงคราม” อย่างไรก็ตาม เป็นไปได้ว่าเจ้าเมืองสุพรรณภูมิในช่วงก่อน พ.ศ. ๒๑๑๒ (ปีเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๑ แก่พม่า) น่าจะมีสายสัมพันธ์ทางเครือญาติกับกษัตริย์อยุธยาแห่งราชวงศ์สุพรรณภูมิ ด้วยเพราะสุพรรณภูมิถือเมืองเก่าของต้นวงศ์ อำนาจเจ้าเมืองในการคุมไพร่พลจึงน่าจะมีอยู่ไม่น้อย[2] และแม้สุพรรณภูมิจะถูกลดอำนาจความสำคัญทางการเมืองลง หากแต่เมืองนี้ยังคงเป็นฐานอำนาจด้านกำลังคนและทรัพยากร ทางเศรษฐกิจทั้งการปลูกข้าวและผลผลิตของป่าที่ป้อนให้กับกรุงศรีอยุธยา

รับศึกพม่าครั้งแรก เมืองสุพรรณภูมิถูกเปลี่ยนกายภาพ 
            นับแต่ปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๑ เงื่อนไขประวัติศาสตร์สงครามไทย – พม่า มีผลกระทบต่อเมืองสุพรรณภูมิ ด้วยภูมิศาสตร์ที่ตั้งอยู่บนเส้นทางเดินทัพ สุพรรณภูมิจึงเป็นเมืองหน้าด่านรับศึกป้องกัน กรุงศรีอยุธยาทางด้านตะวันตก และเนื่องจากเมืองนี้อยู่ในเขตปริมณฑลราชธานี จึงส่งผลต่อประชากรที่หาก ไม่ถูกเกณฑ์ไปเพื่อป้องกันพระนครที่อยุธยา ก็มักถูกกวาดต้อนไปเป็นเชลยศึกพม่า หลังสงครามคราวเสียพระสุริโยทัย พ.ศ. ๒๐๙๑ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ มีดำริให้รื้อถอนกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกของเมืองสุพรรณภูมิ เพื่อไม่ให้พม่าใช้เป็นฐานที่มั่นในการโจมตีอยุธยา กายภาพของเมืองเปลี่ยนจาก “เมืองอกแตก” เหลือเพียงตัวเมืองด้านทิศตะวันตกของแม่น้ำสุพรรณบุรี ที่ยังคงมีคูน้ำกำแพงเมือง ขนาดของเมืองเปลี่ยนจาก ๓,๖๐๐ x ๑,๙๐๐ เมตร เป็น ๓,๖๐๐ x ๙๒๐ เมตร[3] นอกจากกายภาพเมืองที่เปลี่ยนไปแล้ว อำนาจเจ้าเมืองยังถูกทำให้ลดลงจากนโยบายโยกย้ายประชากรและตั้งเมืองใหม่ เช่น เมืองนครชัยศรี ที่ตั้งขึ้นใหม่โดยแบ่งไพร่พลจากเมืองสุพรรณเพื่อให้มีหัวเมืองชั้นในเพิ่มขึ้น[4] สภาพการณ์ดังกล่าวทั้งเงื่อนไขสงครามที่ผู้คนต่างต้องแสวงหาทางเอาตัวรอด อำนาจฝ่ายปกครองที่ลดลง ส่งผลให้เมืองสุพรรณจึงมีภาวะ  ของการถูกละทิ้งให้กลายเป็น “เมืองชนบท” ที่มีอำนาจท้องถิ่นคุ้มครองตนเองสูง นัยหนึ่งคือเป็น “อิสระเชิงสัมพัทธ์” (relative autonomy) จากอำนาจส่วนกลางมากขึ้น ภาวการณ์นี้จะเป็นอัตลักษณ์ทางประวัติศาสตร์ของเมืองสุพรรณต่อเนื่องมา

พื้นที่แขวงเมืองสุพรรณ ตั้งอยู่บนเส้นทางเดินทัพพม่ามานับตั้งแต่ปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๑ แขวงเมืองสุพรรณจึงเป็นพื้นที่สมรภูมิของกองทัพทั้งสองฝ่าย
ที่มาภาพ: วารุณี โอสถารมย์. เมืองสุพรรณบนเส้นทางการเปลี่ยนแปลงทางประวัติศาสตร์ พุทธศตวรรษที่ ๘ - ต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๕ (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๔๗),  , ๑๗๔.

เอกสารอ้างอิง
[1] วารุณี โอสถารมย์. เมืองสุพรรณบนเส้นทางการเปลี่ยนแปลงทางประวัติศาสตร์ พุทธศตวรรษที่ ๘ - ต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๕ (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๔๗), ๑๕๑.
[2] เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๕๘.
[3] ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม, “สุพรรณภูมิอยู่ที่ไหน,” ใน โบราณคดีไทยในทศวรรษที่ผ่านมา (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์เมืองโบราณ, ๒๕๒๕), ๗๘ – ๘๐.
[4] วารุณี โอสถารมย์, เมืองสุพรรณบนเส้นทางการเปลี่ยนแปลงทางประวัติศาสตร์ พุทธศตวรรษที่ ๘ - ต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๕ (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๔๗), ๑๗๖.